Մասնագիտության փոփոխությունը՝ որպես իրականությունից փախչելու փորձ

Միքելանջելո  ԱՆՏՈՆԻՈՆԻԻ «Մասնագիտությունը՝ լրագրող» ֆիլմը

Համաշխարհային կինոյի դասական Միքելանջելո Անտոնիոնին հիրավի համարվում է հեղինակային կինոյի ամենանշանավոր ներկայացուցիչներից մեկը։ Նրա կինոնկարները հագեցած են էքզիստենցիալիզմի փիլիսոփայական խնդիրներով, և դյուրին ընկալելի գործեր չես անվանի։ Անտոնիոնին մեծ ազդեցություն է ունեցել աշխարհի շատ կինոգործիչների վրա, և նրա ֆիլմերի մեծ մասը ստացել է այսպես կոչված` կուլտային կարգավիճակ։ Դիտարկվող կինոաշխատանքը նկարահանվել է 1975 թվականին և ռեժիսորի անգլիալեզու երեք ֆիլմերից վերջինն էր, նախորդ երկուսն էին` «Ֆոտոխոշորացում» (1966) և «Զաբրիսկի փոյնթ» (1970): «Մասնագիտությունը՝ լրագրող» ֆիլմի ռուսերեն կրկնօրինակման վերնագիրը` «Профессия: репортёр», համընկնում է օրիգինալի հետ` Professione: Reporter և հանդիսատեսին հուշում է հերոսի ով լինելը, այնինչ, անգլերեն վերնագիրը` The Passenger, որ թարգմանվում է «Ուղևորը», առավել անորոշ է, գուցե և` խորհրդավոր: Նշենք նաև, որ չնայած մեծ էկրանին հայտնվելու պահին կինոժապավենը համեստ արձագանքների է արժանացել և լուրջ մրցանակների չի արժանացել, սակայն ժամանակի ընթացքում այն ​​դարձել է կուլտային դասական ֆիլմ, և շատ քննադատների կարծիքով, համարվում է իտալացի վարպետի կինոարվեստի գագաթնակետը։

Կինոնկարը բարդ հեղինակային աշխատանք է, որտեղ միահյուսված են տարբեր ուղղությունների տարրեր։ Առաջին հերթին, սա խորը էկզիստենցիալ դրամա է մի մարդու մասին, որը հուսահատորեն փնտրում է իր տեղը շրջապատող աշխարհում: Այս ֆոնին անսովոր սիրո պատմություն է զարգանում։ Բայց ամենահետաքրքիրը ռեժիսորի սիրելի հեղինակային տեխնիկան է. նա կինոդիտողին սխալ ուղու վրա է դնում։ Ի վերջո, պատմությունն ինքնին կարծես քաղաքական թրիլլեր լինի, բայց իրականում լարված դետեկտիվի և ռոուդ մուվիի (հերոսն անընդհատ ճանապարհորդում է) արտաքին պատյանի ներքո դատարկություն է: Գլխավոր հերոսը ներքին ճգնաժամ է ապրում, և հենց այդ դժգոհությունն իր կյանքից էլ մղվում է առաջին պլան։

Սյուժեն կառուցված է լոնդոնյան հայտնի թղթակից Դեյվիդ Լոքի շուրջ, որը հոգնել է իր կյանքից: Արդյունքում նա ինքնաբուխ կեղծում է իր մահը և յուրացնում ուրիշի ինքնությունը։

Բայց ավելի արտասովոր անհատականության կերպարի մեջ թղթակիցը նոր բան չի տեսնի։ Նույն աշխարհը` թեկուզ գեղեցիկ տներում ցուցադրված, նույն մեքենաները` թեկուզ այլ կերպ ներկված մի խոսքով` նույն խեղդվածությունն ու ճնշվածությունը շուրջբոլորը: Խեղդվածությունը Լոքի ամբողջ կյանքն է: Երեք տարի նա տեղում է դոփում շոգ մայրցամաքում, նկարահանում է վավերագրական ֆիլմ ահաբեկիչների բռնակալ առաջնորդների մասին, տեղի կիսախելագար բնակիչներին հարցնելով, կարծես, ոչնչի մասին։ «Մասնագիտությունը՝ լրագրող» ֆիլմը, իմ կարծիքով, ցնցող առակ է դիտորդի կապանքներից ազատություն ստանալու փորձի մասին: Ջոն Լոքը կարծես ինքն իր կյանքի հանդիսատեսը լինի։

Ամերիկյան կինովարձույթում, ինչպես նշեցինք, ֆիլմը կոչվում է «Ուղևորը», որը, իմ կարծիքով, շատ ավելի է համապատասխանում իր էությանը։ Ջեք Նիկոլսոնի հերոսն իսկապես մասնագիտությամբ լրագրող է` թղթակից։ Սակայն, ըստ էության, նա պարզապես ուղևոր է իր կյանքում՝ նա չի վերահսկում, և նրա արտոնությունները սահմանափակ են։

Դեյվիդ Լոքի հետ մեր ծանոթությունը կայանում է հեռավոր աֆրիկյան երկրում, որտեղ տեղի է ունենում առճակատում իշխանության և ապստամբների միջև։ Նա, իբրև հայտնի թղթակից, կանչվել է այնտեղ՝ լուսաբանելու իրադարձությունները։ Ֆիլմի առաջին կադրերում` էքսպոզիցիայում տեսնում ենք, թե որքան դժվար է Դեյվիդի համար այս աղոտ երկրում: Նրան ոչ ոք բառացի և փոխաբերական իմաստով չի հասկանում, մարդիկ չեն նկատում նրան` չնայած իր ուշադրություն գրավելու բազում փորձերին։ Ֆիլմում նրա արտասանած առաջին տողը «դուք անգլերեն խոսո՞ւմ եք» հարցն է, որը նա հետագայում կրկնում է, և ո՛չ մեկ անգամ։

Երբ նրա մեքենան խրված է ավազի մեջ, ու նա այդ պահին ոչինչ չի կարողանում անել, կատաղած և հուսահատ գոռում է. «Եղա՛վ, ես արդեն թքած ունեմ»։

Նա լրագրող է, և, լինելով լրագրող, չի կարող միջամտել այն իրադարձություններին, որոնց մասին խոսում է, չի կարող իր կարծիքն արտահայտել դրանց մասին՝ միայն ֆիքսում է այն, ինչ տեսնում է։ Ֆիլմի ֆլեշբեքերից մեկում կնոջ այն հարցին, թե ինչո՞ւ չի ասում այն, ինչ մտածում է, Լոքը պատասխանում է՝ այդպիսին են կանոնները։

Գործողությունների ողջ ընթացքում պարզ չէ հերոսի մոտիվացիան, ինչը թույլ է տալիս ենթադրություններ անել նրա հետագա քայլերի մասին։ Անծանոթի ինքնությունը ստանձնելու և իր անցյալից փախչելու նրա փորձը ոչ մի բավարարվածություն չի բերում, քանի որ սեփական «ես»-ից փախչելը սկզբունքորեն անհնար է։ Այդ իսկ պատճառով նա չի կարող հասնել լիակատար ազատության։ Կյանքը շղթայված է, և դա հստակ երևում է այս կինոժապավենում:

Չնայած այն հանգամանքին, որ ֆիլմում զգալիորեն շոշափվում է քաղաքականությունը՝ ի դեմս աֆրիկյան անանուն երկրում ապստամբության թեմայի, որոշ դիտողներ և քննադատներ ռեժիսորի մտադրությունը մեկնաբանեցին որպես քաղաքական կյանքին մասնակցության և չեզոք դիտորդի դիրքորոշման քննադատության մասին բարձրաձայնելու փորձ։ Այո՛, Դեյվիդ Լոքը, խզելով կապերը իր անցյալի կյանքի հետ, արկածախնդրության մեջ է մտնում, բայց խնդիրն այն է, որ նա չգիտի, թե ինչի է ձեռնամուխ լինում, այսինքն՝ նա դա անում է ոչ թե ինչ-որ գաղափարական համոզմունքի պատճառով, այլ ինքնաբուխ, անգիտակցաբար։

«Մասնագիտությունը` լրագրող»-ի հիմնական թեման աշխարհում ինչ-որ բան փոխելու անհնարինությունն է` թե՛ մտնելով քաղաքական պայքարի մեջ, և թե՛ դիտորդի կարգավիճակում մնալով։

Կարելի է վիճել հիմնական սյուժեի իմաստի, դրա փիլիսոփայական նախադրյալների, փոխաբերական հայտարարությունների մասին մարդու խոր մենակության և մեկ անհատի կյանքի առաջնահերթությունների ու նպատակների անորոշության մասին, քանի որ դա հենց այն է, ինչ քննադատները և կինոքննադատներն անում են արդեն տասնյակ տարիներ: Կցանկանայի պարզ և հակիրճ արտահայտել այն փաստը, որ այս կինոժապավենը անցյալ դարի ականավոր ռեժիսորի հոյակապ, բայց շատ թերագնահատված գլուխգործոցն է, որը հաճելի է դիտել՝ ամեն անգամ հիանալով դրանում ցուցադրվող իրադարձությունների բարձր գեղարվեստական ​​բնույթով։

Վերադառնալով այս կինոաշխատանքի գնահատականին` մնում է ևս մեկ անգամ մատնանշել դրա ազդեցությունը ժամանակակից հեղինակային կինոյի կերպարի ձևավորման վրա, քանի որ ներքին բարձրորակ բովանդակությունը գերագնահատել չի կարելի։ Անտոնիոնին իր արհեստի վարպետ է։ Նրա ֆիլմերը գլուխգործոցներ են և հարուստ են բացառիկ անհատական ​​հայացքով այս աշխարհի բոլոր տեսակի խնդիրների հանդեպ:

«Մասնագիտությունը` լրագրող»-ը իտալացի մեծ կինոռեժիսորի ամենաքննարկվող գործերից է։ Սյուժեի մասին մեկնաբանությունների քանակը ուղղակի գերազանցում է հնարավորի սահմանները: Եվ նորարարական վիզուալ տեխնիկան, և ռեժիսորի յուրօրինակ վերաիմաստավորումը այնպիսի հայտնի կինոժանրերի, ինչպիսիք են ռոուդ մուվին և արկածային թրիլլերը, միասին այս ֆիլմը դարձնում են 1970-ականների համաշխարհային կինոարտադրանքի իսկական զարդը:

«Մասնագիտությունը` լրագրող»-ֆիլմում նույնպես յուրահատուկ «անտոնիոնիական» մթնոլորտ է առկա: Նրա ֆիլմերի միջով անցնում է գոյության անիմաստության թեման, և այն շտկելու, ինչ-որ կերպ փոխակերպելու նոր փորձերը կանգ են առնում։ Ֆիլմը կարծես շարունակում է այն, ինչ զգացել էր մարզված կինոդիտողը վարպետի նախորդ՝ «Գիշեր» և «Խավարում» սև-սպիտակ ֆիլմերում։ Կա սակայն մեկ «բայց», որն էլ դարձնում է այս ֆիլմն ավելի ազդեցիկ և ապշեցուցիչ։

Դա գույնն է:

Ֆիլմը գունավոր է։ Առաջին կադրերից Անտոնիոնին պարզապես գերում է գունային երանգների բազմազանությամբ բնության, ինտերիերների, հագուստների մեջ։ Այս ֆիլմում Անտոնիոնին հիանալի աշխատում է աֆրիկյան անապատային տարածությունների գեղագիտության հետ, և նույնիսկ իսպանական գավառը նրան թվում է, որպես Աֆրիկայի շեմ։

Անտոնիոնին իր կինոաշխարհը կառուցում է գույների ու դրանց խայտաբղետության մեջ, իսկ` կպչուն, քրտնած վանդակավոր վերնաշապիկով շրջող Լոքը ասես փակված լինի բանտում և չի տեսնում ազատությունը։ Անգամ հյուրանոցի աշխատակիցները չեն ճանաչում թղթակցին, նրանց համար երկու Դեյվիդները ընդամենը երկու հյուր են, նրանց տեղերով փոխվելուց` վերադասավորումից, ոչինչ չի փոխվում։ Ինքնըստինքյան է հուշվում վերնաշապիկների փոփոխությունը, ինչպես նաև` փախուստը ավազաթմբերից դեպի նույն Բարսելոնա, որտեղ հնարավորություն կա վերանայելու ինքն իրեն ու իր կյանքը: Վերջապես, պիտի նայի ինքն իրեն, այլ ոչ թե ուրիշներին, ինչը պարտավորեցնում է լրագրողի մասնագիտությունը։ Եվ սովորի ինքնուրույն ապրել, այլ ոչ թե ազատ ժամանակ, ծարավից չորացած, մոնտաժել բռնակալների կյանքերը: Ֆլեշբեքերը մեզ միայն կպատմեն, թե որքան հուսահատ էր նա իր ամուսնության մեջ, երբ ամենաուրախ իրադարձությունը փոքրիկ տան ետնամասում ճյուղեր հրկիզելն էր:

Հատուկ ուշադրության է արժանի կինոնկարի վիզուալ կողմը։ Լուչանո Տովոլիի օպերատորական գերազանց աշխատանքը թույլ է տալիս զգալ էկրանին  տիրող մթնոլորտը: Հոյակապ է ցուցադրված անծայրածիր անապատը, որի դատարկությունը հստակ արձագանքում է գլխավոր հերոսի ներաշխարհին։ Պետք է նաև նշել, որ ֆիլմում գործնականում դինամիկա չկա։ Իրադարձությունները դանդաղ են զարգանում, իսկ ավարտը կինոդիտողին հնարավորություն է տալիս ինքնուրույն մեկնաբանել այս պատմությունը:

Ուղղակի անհնար է չնշել կինոնկարի բացարձակ աստղին՝ անհամեմատելի Ջեք Նիկոլսոնին։ Այս բարձրակարգ դերակատարումը ցույց է տալիս նրա մասնագիտական ​​տաղանդի ստեղծագործական ողջ ներուժը: Ջեք Նիկոլսոն՝ խելահեղ դեմքի արտահայտությամբ և անզուգական խարիզմայով դերասան։ Նրան հաջողվել է լավ փոխանցել իր հերոսի բնավորության անորոշությունը։ Հոգնած լրագրողի կերպարը, որն ինքնաբուխ որոշում է կայացրել խզել իր բոլոր կապերն անցյալի հետ, իրավամբ համարվում է լավագույններից մեկը դերասանի ֆիլմագրության մեջ։ Ջեք Նիկոլսոնը, անշուշտ, ասես մագնիս է ծառայում կինոդիտողի համար։

Սակայն, բացի նրանից, ժապավենում կա ևս մեկ փայլուն դերասանական աշխատանք։ Խոսքը Մարիա Շնայդերի մասին է։ Նա ապշեցուցիչ է և միանգամայն համընկնում է Նիկոլսոնի հետ, գեղարվեստականորեն շունչ է տալիս այս ֆիլմին: Խճճված մազերով այս պարզ աղջիկը` նույնպես ինքն իրենից փախչող, որ իր կյանքը վերածում է ռոուդ մուվիի, նա է, ով վերջապես իր վրա կվերցնի արտաքին դիտորդի բեռը և կօգնի Լոքին ազատվել անցյալից: Ֆիլմում նա չունի անուն, որը շատ հարմար է իր կերպարին՝ մեկ կապ պակաս իրականության հետ։ Սա, հավանաբար, մարդկանց միակ տեսակն է, որոնց հետ հերոսը այժմ կարող է շփվել, և որոնք կարող են շփվել նրա հետ: Երևի նա էլ է ուղևոր, ինչպես Լոքը։ Միգուցե:

Անտոնիոնին որքան ստիպում է այս դերասաններին խաղալ իրենց համար ոչ բնորոշ դերեր, այնքան ավելի դատապարտված ու բանաստեղծական է դառնում նրանց հերոսների սիրո պատմությունը։ «Մասնագիտությունը` լրագրող» ֆիլմի հերոսները կարծես ընկել են մի վանդակ, որտեղից ելք չկա. Պատահական չէ, որ կինոժապավենի վերջին տասը րոպեները նկարահանվել են ստատիկ կերպով, հյուրանոցի ճաղերի միջով և միայն վերջին րոպեներին կինոխցիկը, կարծես հոգի լինի, որը մարմինը թողած ու բանտից ազատված դուրս է գալիս դրանից, այդ հյուրանոցի ճաղերից այն կողմ:

Կարելի է համաձայնվել կամ չհամաձայնվել այն ամենի հետ, ինչ կատարվում է էկրանին, բայց մի բան անվիճելի է՝ ֆիլմը ստիպում է մտածել, լուծել սցենարի հանելուկները, փնտրել գլխավոր հերոսների մենակության պատճառները և նրանց ոչ միշտ հասկանալի պահվածքը։

Անտոնիոնիի ֆիլմերում կինոշարադրանքը շատ անշտապ է, հանգիստ։

Անտոնիոնիի ֆիլմերն այնքան անձնական են, որ միայն հեղինակը կարող էր դրանք հասկանալ մինչև վերջ։ Նա կարծես հանդիսատեսի կարիք չունենա, նա իր համար է նկարել։ Չնայած դրան, ռեժիսորը համաշխարհային հռչակ է ստացել։

Նման ֆիլմը երկիմաստ է և դժվար հասկանալի, բայց ինչ-որ կերպ զարմանալի մթնոլորտային: Ի վերջո, ռեժիսորը ֆիլմի փոխարեն մեզ էապես ներկայացնում է մարդկային կյանք՝ ձանձրալի, դանդաղ ու խուլիգանական։ Եվ թվում է, որ դա միանգամայն արդարացված է. հերոսի արկածներին հետևելը չափազանց հետաքրքիր է և ձգող: Այստեղ անհրաժեշտ է հետևել ոչ միայն բուն գործողություններին, այլև անդրադառնալ հերոսի վարքագծի դրդապատճառներին և նրան շրջապատող կյանքին։ Ինչ զգացողություններ է նա ապրում՝ մշտական ​​մենակություն, գրգռվածություն, հիասթափություն մասնագիտության մեջ: Այս իմաստով, իզուր չէ, որ ժապավենը նման անվանում է կրում։

Նման ֆիլմը պարտադիր է դիտել և ոչ պարզապես մեկ անգամ: Հետո սկսում ես նկատել մանրամասները։ Ինչպես հերոսը թեքվեց ճոպանուղուց՝ պատկերացնելով իրեն թռչելիս։ Որպես հերոսուհի՝ Շնայդերը երես է թեքում բաց տանիքով ոչ մի տեղ չշտապող մեքենայով և տեսնում, թե ինչպես է իր անցյալը հեռանում իրենից, բառացիորեն իր աչքի առաջ: Եվ ամենից շատ այստեղ հիանում ենք ներքին ազատության զգացումով, հատկապես եզրափակիչ տեսարանում։ Կարծես, թե նա վերջապես բռնել է այն երջանկությունը, որը փախչում էր իրենից։

«Մասնագիտությունը` լրագրող» ֆիլմն իսկապես խոր էկզիստենցիալ առակ (притча,parable) է, որը ներկառուցված է ժանրին բնորոշ հատկանիշներով` թրիլլերի կեղևի մեջ, ինչպես նաև համատեղում է դետեկտիվի և մելոդրամայի տարրեր: Ռեժիսորը հմտորեն բացահայտում է գոյաբանական փիլիսոփայական խնդիրները՝ օգտագործելով իր նորարարական գեղարվեստական ​​տեխնիկան և հմտորեն խաբելով հանդիսատեսի ակնկալիքները։ Մեր առջև բարդ հեղինակային ստեղծագործություն է, որը ոչ բոլորին է հասկանալի, բայց հաստատ կարող է գոհացնել ինտելեկտուալ կինոյի սիրահարներին։

Հորինված ժամանակակից կեղծ ֆիլմերի ֆոնին Անտոնիոնիի մոտ կես դար առաջ նկարած այս ֆիլմն իրական կյանքի վառ զգացողություն ունի: Տովոլիի օպերատորական ձեռագիրը՝ հագեցած տարբեր տեխնիկական նորամուծություններով, զարմանալիորեն ճշգրիտ իրականացնում է ռեժիսորի մտադրությունը։ Դիմանկարներ, պլաններ, հեռանկարներ…

Իտալական կինոյի երկու վեհությունների հակադրությունը զգացվում է միայն նրանով, որ Անտոնիոնիի սառը և հեռավոր ֆիլմերը դիտելուց հետո մեծ ցանկություն է առաջանում սուզվել Ֆելինիի ֆիլմերի տոնական մթնոլորտում, և սա ևս մեկ անգամ ապացուցում է, որ իսկապես, մեծ արվեստը տեսած և զգացած կարելի է լինել միայն համեմատության միջոցով, մյուսների ոչ պակաս գերազանց կինաժապավենների ֆոնին։ Իսկ մրցակիցներ, և առավել ևս՝ թշնամիներ կինոարվեստագետների շրջանում ըստ սահմանման ուղղակի չեն կարող լինել։

«Մասնագիտությունը` լրագրող» ֆիլմը պարզապես զարմանահրաշ ֆիլմ է, կինեմատոգրաֆիկ և փիլիսոփայական բացարձակ գլուխգործոց:

Պատրաստեց Արման Գրիգորյանը