Վավերագրական կինո․Ազնիվ երկխոսություն՝ էկրանի ու դիտողի միջև
Վավերագրական կինոն բնավորություն ունի՝ ասում է ռեժիսոր Սեգ Կիրակոսյանն ու կատակում՝ մեկ խաղարկային ֆիլմ է նկարել, այն էլ ստացվել է վավերագրության սկզբունքով։ Ամեն մարդ պետք է իր սրտին հավատարիմ մնա․ շատերն են այսօր արխիվացնում իրականությունը, իր գործն այդ արխիվային տրամաբանությունից արվեստ ստանալն է։ Արդյո՞ք ինքն իր ֆիլմերում կա՝ հարցնում եմ․ «Այո՛, բայց չգիտեմ, թե ինչպես»։
Զրուցել ենք ռեժիսոր, պրոդյուսեր Սեգ Կիրակոսյանի հետ։
-Ինչպե՞ս վավերագրական կինոն մտավ քո կյանք: Ինչի՞ մասին էին առաջին ֆիլմերդ։
– Փոքրուց երգի ու պարի խմբակների եմ գնացել, թղթակցել «Արևածաղիկ» մանկապատանեկան ամսագրին։ Երբ հասավ մասնագիտություն ընտրելու պահը, ցանկացա լրագրության կամ հաղորդավարական բաժին դիմել։ Թատերական ինստիտուտում ասացին, որ հեռուստահաղորդավարության խումբ չունեն, և հնարավոր տարբերակներից նշեցի վավերագրական ռեժիսուրան։ Այդ ժամանակ դեռ չէի պատկերացնում վավերագրական կինոյի ողջ հետաքրքրությունը։
Առաջին ֆիլմս «Ճանապարհն» էր՝ վազորդ Սերգեյ Սարուխանյանի մասին, որը 83 տարեկանում պատրաստվում էր վազքի աշխարհի առաջնության։ Շատ տպավորիչ կերպար էր։
Կոմպոզիտոր Ստեփան Շաքարյանի մասին դիպլոմային աշխատանքիս վրա մեկ տարուց ավելի աշխատեցի, վերջնական տարբերակը ստացա միայն 6 տարուց։ «Շարմ Հոլդինգ» ընկերությունը գնեց ֆիլմս՝ հանրային հեռուստատեսությամբ ցուցադրելու համար․ դա շատ կարևոր ու ոգևորիչ էր, քանի որ, լինելով մագիստրատուրայի ուսանող, կարողացա ֆիլմ վաճառել։ Միգուցե դա էր պատճառը, որ մնացի կինոյի ոլորտում։ Սկսել էի այլ ուղիներ փնտրել, բայց դիմադրեցի առօրյա խնդիրներին և առաջնահերթությունը չտվեցի միայն գումար վաստակելուն։
Ռեժիսոր Ռուբեն Գևորգյանցն առաջարկեց, որ ֆիլմս գնի նաև «Հայկ» կինոստուդիան, բայց դրա օգտագործման բոլոր իրավունքներն արդեն փոխանցել էի «Շարմ»-ին։ Այժմ ֆիլմի երկու տարբերակ ունեմ՝ հեռուստատեսային և ռեժիսորական։ Վերնագրել էի «Պե՞տք եմ ես ձեզ»։ Կոմպոզիտորն այդ խոսքն այլ կոնտեքստում է ասում, բայց ֆիլմում միտքը բոլորովին ուրիշ տեսանկյունից է բացահայտվում։
-Քեզ համար ինչու՞մ է վավերագրական կինոյի խորությունը՝ խաղարկայինի համեմատ։
-Երևի դիտողի հոգեբանական ընկալումների հետ խաղալու տարբերության մեջ։ Վավերագրությունն ուժեղ ժանր է: Երբ դիտողը գիտի, որ էկրանին տեղի ունեցողն իրական է, այլ կերպ է ընկալում: Դա նաև վտանգավոր է: Շատ ռեժիսորներ փորձում են վավերագրական ֆիլմում խաղարկային տեսարաններ մտցնել, և եթե դիտողը զգաց, որ հեղինակն իր հետ պատկերային զրույցում ազնիվ չէ, նա միանշանակ կձախողվի։
-Ասում են՝ մաքուր վավերագրություն քիչ է լինում։ Այս հարցում ինքդ ի՞նչ մոտեցում ունես։
-Եթե խոսենք տեսական կինոգիտության մեջ վավերագրական կինոյի սահմանների մասին, ապա կարող եմ ասել, որ տեսականորեն մաքուր վավերագրական կինո գոյություն ունի, բայց դա չի նշանակում, որ խաղարկային կամ անիմացիոն տեսարաններով ֆիլմը վավերագրական չէ:
Շուտով կավարտեմ հայ ժամանակակից վավերագրական կինոյի թեմայով թեկնածուական ատենախոսությունս, որում փորձել եմ տալ հստակ ձևակերպում՝ ինչ է վավերագրական կինոն։ Կինոյի այս տեսակը կառուցվում է փաստի գեղարվեստականացման վրա։ Ինչքան էլ պնդենք, որ ցույց ենք տալիս իրականությունը, միևնույն է, շարժանկարն արվեստի տեսակ է, իսկ արվեստը սուբյեկտիվ հասկացություն է։ Անգամ եթե խոսում ենք մաքուր վավերագրության մասին, դա դեռ չի նշանակում, որ հեղինակն օբյեկտիվ է։ Նա իրականությունն ընտրում է իր տեսանկյունից, իր հեռավորությունից, ի վերջո՝ մոնտաժն արվում է նրա սուբյեկտիվ ընկալմամբ։
-Փոքր-ինչ մանրամասնի՛ր հետազոտությունդ։ Ի՞նչն ես առաջնային կարևորել։
– Թեման 20-րդ դարավերջին և 21-րդ դարասկզբին հայ վավերագրական կինոն է։ Անդրադարձել եմ հիմքերին, պատկերային մտածողությունը, խաղարկային-բեմադրական տարրերին ու բանաստեղծական դրսևորումներին, կերպարաստեղծման, լեզվական աշխատանքի բարդություններին ու էթիկայի խնդիրներին և այլն։ Ներկայացրել եմ նաև ժամանակակից վավերագրական կինոյի միտումներն ու ընթացքը:
Ինձ համար ամենակարևոր ու հետաքրքիր բացահայտումն այն էր, որ որքան շատ են սահմանափակումները, այնքան հավանական է, որ ֆիլմի գեղարվեստական արժեքը բարձր կլինի։ Շատ հաճախ ֆինանսական ու տեխնիկական լայն հնարավորությունների դեպքում ֆիլմը տուժում է։
Այս առումով ինձ համար յուրօրինակ դոկումենտալիստ է Արա Վահունին, որը ՎԳԻԿ-ում մուլտիպլիկատորի կրթություն է ստացել, բայց Հայաստան վերադառնալուց հետո որոշել է հմտանալ վավերագրության մեջ: Նա կարողանում է առօրեական բաները ցույց տալ պոեզիայի միջոցով՝ առանց բառերի, ստեղծել հույզ։ Օրինակ՝ նրա վերջին ֆիլմերից մեկը՝ «Քոչարին», որն Արագածի շուրջ համահայկական շուրջպարի մասին է, առաջին հայացքից ծեծված ու կոմերցիոն թեմա է թվում, բայց պատկերային շատ հետաքրքիր լուծումներ են տրված, օրինակ, երևանյան փողոցներով ընթացող մեքենայի կադրը եռաչափ ֆիլմի զգացողություն է ստեղծում։ Տեխնիկական ու ստեղծագործական անձնակազմն աշխատել է հիանալի։
Ուսումնասիրել եմ նաև ուսանողական ֆիլմեր։ Հաճախ ասում եմ, որ շատ ռեժիսորներ իրենց լավագույն ֆիլմը նկարել են հենց ուսանող ժամանակ՝ օգտագործելով ողջ ներուժը։
-Կա՞ն քիչ հայտնի վավերագրական ֆիլմեր, որոնք, ըստ քեզ, մեծ արժեք են ներկայացնում ու մրցունակ են։
-Օրինակ՝ Տիգրան Խզմալյանի «Բեկորը», որը, իմ կարծիքով, նույնիսկ ռեժիսորն այդքան չի կարևորում, թեպետ իր ամենալավ ֆիլմն է։ Այն նկարահանվել է մի քանի օրում՝ Արցախյան ազատամարտի տարիներին։ Ըստ էության՝ թեման բեկորային վնասվածքն է, սակայն հեղինակը պատմությունը ներկայացնում է շոկային ձևով՝ պատերազմական կադրերը համադրելով դասական երաժշտության հետ։
Սուղ միջոցներով նկարված, բայց համաշխարհային ճանաչման արժանի վավերագրական ֆիլմ կարող է դառնալ Գարեգին Զաքոյանի «Քաջարան. քարի մետամորֆոզը»։ Ֆիլմի ամենաուժեղ կողմերից մեկը կոմպոզիտորի աշխատանքն է․ պատկերն ուղեկցվում է հանքի աշխատանքային ձայներով, մենք տեսնում ենք զուգահեռ իրականություն՝ վտանգավոր թափոններից ոչ հեռու ապրող աղջկան, որը սովորում է երաժշտական դպրոցում։ Ռեժիսորն այնքան գեղեցիկ է ցույց տվել այդ վտանգը, որ զգայական ընկալմամբ սկսում ես համակրել երևույթին, թեև գիտակցում ես, որ հանքարդյունաբերությունը վնասում է առողջությունը։ Քարերի ու մարդկանց աշխատանքի համաչափությունը կլանում է քեզ։
Կա ևս մեկ կարևոր հանգամանք, որը խոսում է ֆիլմի բարձր արժեքի մասին։ Դա զգայական երկխոսությունն է էկրանի ու դիտողի միջև։ Արդյո՞ք ֆիլմը քո մեջ փոթորիկ ստեղծեց, թե՞ կինոթատրոնից դուրս գալուց հետո մոռացար դրա մասին։
-Թեմայի ու արտահայտչամիջոցների ի՞նչ փոփոխություններ կառանձնացնես անկախության շրջանի ֆիլմերում։
-Պատերազմի մասին շատ հետաքրքիր ֆիլմեր ունենք։ Նշեմ երկուսը՝ ռեժիսոր Վարդան Հովհաննիսյանի «Մարդկային պատմություն՝ պատերազմի ու խաղաղության օրերից» և օպերատոր Վրեժ Պետրոսյանի «Անվերջ ձգվող դասամիջոց» ֆիլմերը։ Առաջինում ռեժիսորը, լինելով լրագրող, գնացել է ռազմաճակատ, նկարահանումներ արել, իսկ տարիներ անց որոշել կինոնյութը դարձնել ֆիլմ-վերհուշ այն մասին, թե ինչ ազդեցություն է ունեցել պատերազմը հերոսների վրա։ Ռեժիսորը կարողացել է չեզոք մատուցել իրականությունը, բայց միաժամանակ այնքան մտերմաբար մտնել դիմացինի կյանք։ Ուրախ եմ, որ ֆիլմը գնահատվել է թե՛ փառատոններում, թե՛ կոմերցիոն ոլորտում։
Վրեժ Պետրոսյանի «Անվերջ ձգվող դասամիջոցն» Արցախյան առաջին պատերազմում պատանիների դասակի մասին է, որոնք կռվել են առաջնագծում։ Այս ֆիլմը բացառիկ է առաջին հերթին իր կառուցվածքով։ Ռեժիսորը կարողանում է սովորական դետալները ֆիքսել ու փոխանցել առավելագույն խորությամբ։
Պատերազմից հետո, իմ կարծիքով, հայ կինոյում հետընթաց էր, սակայն «Ոսկե Ծիրան» փառատոնը, կարծես, խթան հանդիսացավ, որ կինոմթնոլորտը վերածնվի։
-Արդեն 10 տարի նկարում ես, այսպես կոչված, կյանքիդ նախագիծը՝ «Մաքրագործում» ֆիլմը։ Ո՞ր փուլում ես։ Փոքր-ինչ պատմի՛ր գաղափարիդ մասին։
–«Մաքրագործումը» պոետիկ վավերագրական ֆիլմ է։ Սովորաբար վավերագրական կինոն արձակ ստեղծագործության է նման․ դու պատմում ես այն, ինչ տեղի է ունեցել, իսկ պոեզիան երևակայությունն է։ Ողջ նկարահանումը վավերագրություն է, բայց մոնտաժի ժամանակ կոնտեքստը խառնել եմ։ Օրինակ՝ ներկայացնում եմ հանքի պայթյուն, որը ֆիլմում այլ իմաստ է ստանում։
Ամեն ինչ սկսվեց 2010 թվականին, երբ հույն կինոռեժիսոր Թեոդորոս Անգելոպուլոսը Հայաստանում էր։ «Ոսկե Ծիրանի» շրջանակում նա մեզ պատմեց, որ իր ֆիլմերը նկարում է բացառապես ամպամած եղանակին, երբ շրջակա գույներն ուրիշ են։ Իհարկե, նա ուներ իդեալական պրոդյուսեր, որը պատրաստ է երկու-երեք օր նկարահանման թիմի հետ սպասել, մինչև ամպեր կկուտակվեն։
Դա ինձ շատ ոգևորեց՝ առաջին հերթին ուսումնասիրելու պրոդյուսերությունը, ինքս լինել իմ ֆիլմի պրոդյուսերը, քանի որ մենակ ես եմ հավատում դրա արժեքավոր լինելուն։
Այդ ժամանակվանից սկսեցի կադրեր հավաքել, հինգ տարի անց հստակ գիտեի՝ ինչպիսին է սցենարը։ Ինձ աջակցեց «Ուսուցում և իրազեկում Լյուքսեմբուրգ» ասոցիացիան, արդեն ունեմ պայմանավորվածություն Ֆրանսիայի եւ Միացյալ Նահանգների որոշ դիստրիբյուտորական կազմակերպությունների հետ։ Մոտ 15 երկիր եմ գնացել, որոշ դեպքերում նույն տեղը՝ երկու անգամ, օրինակ, Բարսելոնայում տարին մեկ անգամ անցկացվող «Վիշապների քայլերթը» նկարելու։ Լվովում վավերագրել եմ շատ ինքնատիպ մազոխիստական արարողակարգ, որը կատարում են մոմերի միջոցով։ Ընդհանուր առմամբ՝ ֆիլմը ժամանակի մեջ ագահության դրսևորումների մասին է։ Երկխոսություններ չկան, դրամատուրգիան կառուցել եմ դասական օրենքներով։
Այս պահին երաժշտության վրա եմ աշխատում։ Լյուքսեմբուրգի համալսարանում տեսալսողական արտ-նախագիծ արեցինք, որի շրջանակում ցուցադրվեցին «Մաքրագործում» ֆիլմից քաղված երեք րոպեանոց ֆիլմեր՝ առանց ձայնի։ Արհեստական բանականության միջոցով հնարավոր եղավ երաժշտության տեսքով փոխանցել դիտողների զգացողությունները, նրանց շարժումները։ Մի քանի րոպեից նույն մարդիկ դիտեցին ֆիլմն իրենց իսկ ստեղծած երաժշտությամբ։ Այս նորարարությունն անպայման կօգտագործեմ։ Հիմնական երաժշտության համար դեռ փնտրում եմ երաժիշտների կամ երաժշտական խմբերի՝ համագործակցության համար։
-Նկարահանումների ժամանակ խոչընդոտներ եղե՞լ են։
-Ամենամեծ խոչընդոտը Եվրամիության տարածքում GDPR` անձնական ինֆորմացիայի պաշտպանության կանոնակարգի ընդունումն էր, որն արգելում է երրորդ անձի լուսանկարներ հրապարակել՝ առանց նրա թույլտվության։ Քեզ սպառնում է 2500 եվրո տուգանքից մինչև 2,5 տարվա ազատազրկում։
Օրինակ՝ 2018-ին՝ Սոֆիայի բուսաբանական այգում ֆիլմիս ձայնադարանի համար ձայներ հավաքելիս, տեսա մի պաշտոնական հագուստով մարդու, որը, խոտի վրա նստած, հավանաբար յոգայով էր զբաղվում։ Որոշեցի նկարել, հետո նոր ստանալ նրա թույլտվությունը։ Այդ տեսարանը ֆիլմի մեխերից մեկն է։ Եթե ես խաղարկային կինոյի ռեժիսոր լինեի, մտքովս երբեք չէր անցնի նման բան բեմադրել։ Բայց կյանքն ինձ պարգևատրեց։
Եղել է, որ Բարսելոնայում երեխաների դեմք եմ նկարել։ Մինչև ֆիլմի հրապարակումը պարտադիր միջազգային «հետախուզում» եմ անելու՝ նրանց ծնողներին գտնելու, թույլտվություն ստանալու և ֆիլմի դիտմանը հրավիրելու համար։ Մարդկանց հանդեպ հարգանքը չափազանց կարևոր է։
-Սե՛գ, այդքան ճամփորդել ես։ Քո կարծիքով՝ ինչո՞վ կարող է Հայաստանը գրավել արտասահմանցի վավերագրողներին։ Մենք կարողանու՞մ ենք մեր երկրի հարստությունը պատշաճ ներկայացնել։
-Եթե խոսում ենք կինոյի միջոցով աշխարհին ներկայանալու մասին, ապա հայ կինոյում մի մեծ խնդիր կա՝ ամեն ինչ ծայրահեղության հասցնելու։ Ուզում ենք մեր մշակույթի հարուստ կողմերը ցույց տալ, ստացվում է պրոպագանդիստական ֆիլմ, որը չի կարող լայն սպառում ունենալ։ Կամ հակառակը՝ մեզ ներկայացնում ենք թշվառ ու խեղճացած։ Խնդիր է նաև հայկական ֆիլմերի տարածման մեխանիզմներ չունենալը։
Ամեն ինչի հիմքում կինոյի քաղաքականության սխալ կառուցումն է։ Պետք է հասկանալ, որ եթե ցանկանում ենք դրսի հանդիսատեսին հետաքրքրել Հայաստանին վերաբերող թեմաներով, ապա դրանք պետք է ունենան կա՛մ հզոր դրամատուրգիա, կա՛մ կապված լինեն այլ երկրների հետ, կա՛մ նկարահանված լինեն կոմերցիոն սկզբունքներով։
Վերջին շրջանում Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնն սկսել է աշխատանքներ հայ կինոյի հանրայնացնման և մարզեր հասցնելու ուղղությամբ, փորձ է արվում ստեղծել ու վերականգնել մարզային կինոթատրոնները։ Կինոն պետք է դառնա պետական առաջնահերթություն, որպեսզի գրավի նաև դրսի լսարանին։ Վերջերս իմացա, որ ֆրանսիական մի կինոընկերություն պատկառելի գնով կինոկենտրոնից գնել է «Մենք ենք մեր սարերը» ֆիլմի ցուցադրման իրավունքը։ Թվում է, թե ֆիլմը միայն մեզ կարող է հուզել, բայց փաստորեն այդպես չէ։
-Համարտադրության ոլորտում բավական հաջող փորձ ունես։ Ի՞նչն է քեզ օգնել կապեր ստեղծել՝ միջազգային ֆորումներ, վերապատրաստման դասընթացներ և այլն։
– Ես պրոֆեսիոնալիզմին մեծ տեղ եմ հատկացնում։ Շատ կուզենայի ոչ թե մարդ-նվագախումբ լինել, այլ ունենալ պրոդյուսեր, օպերատոր և մոնտաժող։
Իմ ուսումնառության տարիներին խոսակցություն կար, որ պրոդյուսերական, ռեժիսորական և օպերատորական կուրսերի ուսանողները պետք է համագործակցեն։ Սակայն դա չաշխատեց։ Պետք է ուսանողներին խրախուսել շփման եզրեր գտնել իրական ֆոնդերի հետ։ Երբեմն բուհում ստեղծվում են այնպիսի ֆիլմեր, որոնք կարելի է միջազգային համագործակցության մաս դարձնել։
Ինքս բուհական կրթությունից դուրս մասնակցել եմ տարբեր ծրագրերի։ Անձնական կապերն ու ծանոթությունները վստահություն են ստեղծում քո աշխատանքի հանդեպ։ Միայն ակադեմիական կրթությունը բավարար չէ։ Երբ ինձ կանչում են որևէ ֆիլմ նկարելու կամ ընդգրկում կինոֆոնդերի ընտրական հանձնաժողովում, հասկանում եմ, որ ներդրածս իզուր չէր։
Մենք՝ հայերս, մեծ ներուժ ունենք, պարզապես պետք է կրթությունն ու կինոյի քաղաքականությունը ճիշտ կազմակերպել։ Այս առումով Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնը շատ անելիք ունի, առաջին հերթին՝ հանդիպումներ կազմակերպել կինոոլորտի հաջողակ մասնագետների հետ, որոնք երիտասարդներին կբացատրեն՝ ինչ է նախագիծը, ինչպես լեզու գտնել պրոդյուսերի հետ և այլն։
Երբ «Հայկ» կինոստուդիայի ընտրող հանձնաժողովի կազմում էի, առաջարկեցի փոքր ծրագրեր անել՝ ոչ միայն նախագիծ գրելու, այլև ֆիլմի հետագա զարգացումը խրախուսելու համար՝ ներգրավելով ավելի հասուն կինոռեժիսորների։ Նրանք պետք է աշխատեին պրոդյուսերական կուրսերի ուսանողների հետ։ Ռեժիսորի հեղինակությունը կօգտագործվեր գումար հայթայթելու համար, իսկ սկսնակ պրոդյուսերները կարող էին առաջին փորձից միջազգային հարթակ դուրս գալ։
-Ստեղծագործում ես զուգահեռաբար Լյուքսեմբուրգում և Հայաստանում։ Վերջերս նաև դասընթաց ունեցար Երևանում՝ «Այլաբանությունն ու սիմվոլիզմը ստեղծագործ վավերագրության մեջ» թեմայով։ Հայաստանի հետ կապված ի՞նչ պլաններ ունես։
-Այս շրջանում հիմնականում Լյուքսեմբուրգում եմ լինում, մասնակցում եմ տարբեր կրթական ծրագրերի, դասընթացավար եմ։
Դասավանդել եմ ինձ հարազատ թատերական ինստիտուտում և Վ․Բրյուսովի անվան լեզվահասարակագիտական համալսարանում։ Որպես կանոն՝ գրեթե չեմ մերժում փորձի փոխանակման հրավերները հայաստանյան կազմակերպություններից։ Սովորեցնելը կարևոր առաքելություն եմ համարում։ Դա բնավ չի նշանակում, որ ես ամեն ինչ գիտեմ, պարզապես փոքր-ինչ փորձառու եմ (ժպտում է․ հեղ․)։ Ես ուսանողներին ներկայացնում եմ վավերագրական կինոյի բազմազանությունը, իսկ հետագան իրենք պետք է ընտրեն։
ԱՆի ԱՆՏՈՆՅԱՆ