Կրոնական կերպարների և սիմվոլների պատկերումը կինոյում (մաս 1)

Կինոարվեստի արշալույսից սկսած ահռելի թվով ֆիլմեր են նկարահանվել, որոնք նվիրված են հավատքի հարցերին, Սրբազան տեքստերին, կրոնական սրբերի կերպարներին կամ առհասարակ կրոնական իմաստով՝ «սրբության ֆենոմենին» ու կրոնական սիմվոլիկային։ Շատ մարդիկ հենց կինոնկարների ազդեցությամբ են սկսում ձևավորել իրենց պատկերացումները կրոնի, հավատքի, կրոնական կառույցների, կրոնական կազմակերպությունների, Սրբազան տեքստերի վերաբերյալ, հենց կինոնկարներից են իմանում մարդկային կյանքի կրոնական ոլորտի այնպիսի դերակատարների և իրողությունների մասին, ինչպիսիք են օրինակ հրեշտակներն ու չար ուժերը, անդրշիրիմյան կյանքը, մարդու հետմահու ճակատագիրը և այլն։

Այս պատկերացումները երբեմն չափազանց առանձնահատուկ են լինում և արտացոլում են ավելի շուտ ռեժիսորի պատկերացումները կամ «ժամանակի ոգին», քան այն, ինչ օրինակ ասվում է Սրբազան Գրքերում կամ ինչ ներկայացվում է կրոնավորների ու աստվածաբանների կողմից։ Կանոնիկ սյուժեների հետ միասին կան նաև տարատեսակ միստիկ և ֆանտաստիկ պատմություններ, որոնք կազմում են հիմքն այնպիսի հանրահայտ ժանրերի, ինչպիսիք են՝ ֆենտեզին, սարսափ ֆիլմերը, միստիկան։ Դրանք սյուժեներ են, որտեղ գործում են արյունախում վամպիրներ, դիվահարներ, կախարդներ, մոգեր, և որտեղ երեւակայությունն հաճախ կարող է զուգորդվել իրական կրոնական սյուժետային բաղադրիչների հետ։ Կինոարվեստը, իր ձեւավորման առաջին իսկ օրվանից առաջադրել է հետևյալ հարցը․

Արդյոք կարելի է կինոյում պատկերել Հիսուս Քրիստոսին, Մարիամ Աստվածածին, սրբերին, ցուցադրել եկեղեցական ծիսակատարություններն ու արարողությունները, թե դա սրբապղծություն է և անթույլատրելի։

Այս  հարցի հանդեպ վերաբերմունքը միանշանակ չէ, և այն շարունակում է բավական սուր բանավեճեր առաջ բերել նույնիսկ այսօր։ Արևմուտքում՝ Կաթոլիկ եւ Բողոքական եկեղեցիները կինոարվեստի ձևավորման առաջին շրջանից սկսած, կարելի է ասել, որ որոշակի առճակատում են սկսել նրա հետ։ Աևւմտաքրիստոնեական ավանդական իրականության համար, ըստ կինոքննադատ Կիրիլ Ռազլոգովի, այս առնչությամբ կա երկու մոտիվ․Բարոյական, որը հոգացողությունն է այն բանի, որ կինոյում չպատկերվի և չցուցադրվի այն, ինչը քայքայիչ ազդեցություն կարող է ունենալ դիտողների բարոյական նկարագրի հանդեպ, վիրավորել նրանց կրոնական զգացումները, կրոնական ապրումները։ Մրցակցային, երբ Արևմտաքրիստոնեական աշխարհը կինոյի մեջ տեսել է իրեն մրցակից, որը կարող է եկեղեցական համայնքներին զրկել ծխականներից և հետևաբար նաև՝ եկամուտներից։

Այս առնչությամբ բավական հետաքրքիր դիտարկումներ ունի Լեւ Տրոցկին․ 1920-ական թվականներին հրապարակած իր «Օղի, եկեղեցի և կինեմատոգրաֆ» հոդվածում նա գրում է․ «Ժամանակ անցկացնելու, դիտարժան տեսարաններ նայելու և ծիծաղելու ձգտումը մարդկային բնույթի օրինական ձգտումներից է համարվում։ Մենք կարող ենք և պարտավոր ենք այդ պահանջմունքը բավարարել ավելի ու ավելի բարձր գեղարվեստական որակով և միաժամանակ դարձնել ժամանցը զենք հավաքական դաստիարակության համար, առանց մանկավարժական հոգաբարձության, առանց ճշմարիտ ճանապարհին մարդուն բերելու կպչուն քայլերի։ Այս գործում կարևորագույն զենքը, որը գերազանցում է մնացած բոլոր զենքերն այս առումով, հանդիսանում է կինեմատոգրաֆը։ Եկեղեցի մարդիկ գնում են ոչ ամենևին միայն այն պատճառով, որ հավատացյալ են։ Եկեղեցում լուսավոր է, մարդիկ այնտեղ այցելում են գեղեցիկ հագնված, եկեղեցում լավ երգեցողություն է հնչում ․․․Սրանք մի ամբողջ շարք գեղագիտական խայծեր են, որոնք չունեն ոչ գործարանները, ոչ ֆաբրիկաները, ոչ ընտանիքներն ու ամենօրյա փողոցը։ Հենց այդ անգաղափար ծիսականությունն է, որ ընկած է որպես բեռ գիտակցության վրա և չի կարելի այն քայքայել միայն քննադատությամբ, այլ հնարավոր է այն հեռացնել կենցաղի այլ ձևերով, նոր ժամանցային եղանակներով, նոր` ավելի մշակութային թատերականությամբ: Եվ այստեղ, վերստին մտքերն ուղղորդվում են թերևս ամենից զորեղ և ամենից դեմոկրատական թատերականության զենքին` կինեմատոգրաֆին»:

Խորհրդային պետությունը կինեմատոգրաֆը դիտարկում էր որպես այլընտրանք եկեղեցուն, սակայն Արևմուտքում կինոարդյունաբերության հսկաները գաղափարական պատճառներով չէ, որ փորձում էին տիրապետություն հաստատել զանգվածների գիտակցության նկատմամբ:

Բանն այն է, որ կինոարդյունաբերողները ավելի ու ավելի շատ եկամուտներ ստանալու համար պատրաստ էին նույնիսկ բաց ու անբարո տեսարանները բերել էկրան ու այդ ճանապարհին, ըստ մասնագետների, եկեղեցին հիմնական խոչընդոտն էր հանդիսանում: Կրոնական թեմատիկան  էլ կինոարդյունաբերության կողմից կիրառվել է ոչ այն պատճառով, որ փորձել են այդ ճանապարհով փոխարինել եկեղեցուն, այլ այն պատճառով, որ կինո դիտում էին նաև հավատացյալ մարդիկ և կար պահանջարկ: Իսկ եթե կար պահանջարկ, բնական է, որ պետք է նաև ձեւավորվեր առաջարկ։ Ըստ շուկայական բիզնեսի կանոնների, առաջարկի բավարարումը քիչ եկամուտ չէր բերի կինոարտադրողներին:

Կինոարվեստի ձևավորման ամենավաղ շրջանում արդեն որոշ Սուրբ գրական պատմություններ, ինչպես օրինակ` Սամսոնի և Դալիլայի պատմությունը, հայտնվում են էկրաններին: Օգտվելով այն հանգամանքից, որ քրիստոնեական Սուրբ Գիրքն ունի համընդհանուր ճանաչում, կինոարտադրողները կարողանում էին կրոնական թեմատիկայով ֆիլմեր թողարկել և հավաքել եկամուտներ թե՛ հավատացյալ կինոդիտողներից, թե՛ նույնիսկ անհավատ կինոդիտողներից: Ու այս ընթացքում եկեղեցին մնում էր այս ամենից դուրս, բնականորեն դժգոհելով ստեղծված իրավիճակից: Եկեղեցու դժգոհությունը հատկապես լսելի էր լինում, երբ կինոնկարներում սկզբնաղբյուրային պատումները աղավաղվում էին կամ ներկայացվում չափազանց ազատ կերպով: Ասել, թե եկեղեցին, որպես հանրային կշիռ ունեցող ինստիտուտ դուրս էր մնում այս գործընթացներից ամբողջապես, սխալ կլիներ: Այն պահանջում էր, որպեսզի սրբերի, կրոնավորների կերպարները կինոյում արտացոլեր իրականությունը, մաքրությունը, դաստիարակեր հանդիսատեսի մոտ հարգանք կրոնական ավանդությունների նկատմամբ: Սակայն ռեժիսորները, սցենարիստներն ու բազմաթիվ կինոընկերությունների սեփականատերեր այս հարցին այլ կերպ էին նայում: Հասարակության աշխարհայացքի նկատմամբ ազդեցություն ունենալու հարցում սկսվում է մրցակցություն  եկեղեցու և կինոարվեստի միջև: Դա սակայն ոչ թե պայքար էր ընդդեմ կինոյի, այլ ավելի շատ` ընդդեմ կինոյի բարոյալքման: Այդ ժամանակներում որոշ եկեղեցական համայնքներում նույնիսկ ցույցեր եղան «Անբարո կինո դիտելու տոմսն հավասարազոր է դեպի դժոխք ուղետոմսի» կարգախոսով: Հայտնվեցին նույնիսկ կինոնկարների «սև ցուցակները», որոնք եկեղեցու կողմից խորհուրդ չէր տրվում  դիտել: Սակայն եկեղեցական ղեկավարության մոտ նաև կար մատավախություն, թե որքանով է նպատակահարմար նման ցուցակների հրապարակումը: Չէ որ այդպիսի ցուցակները կարող էին նպաստել «արգելված» կինոնկարների մասսայականացմանը, դրանց հանդեպ հետաքրքրության աճին:

Ժամանակի հետ սկսում են ձևավորվել մի քանի կազմակերպություններ, որոնց նպատակը կինոընկերությունների գործունեության վերահսկումն էր և կինոնկարների նկարահանումների համար կանոնների սահմանումը:

Այսպես, 1922 թ. ստեղծվեց Պրոդյուսերների և վարձույթի ամերիկյան ընկերակցությունը, որը մինչև 1945 թվականը գլխավորում էր ամերիկյան հանրապետական կուսակցության և տեղի երիցական եկեղեցու նշանավոր ներկայացուցիչ Ուիլյամ Հեյսը: Նրա անվան հետ է կապվում կինոաշխարհի և եկեղեցու միջև միութենական քաղաքականության վարումը, որի հիմքում կինոարտադրության բոլոր փուլերում ներքին վերահսկողության իրականացումն էր դրված: 1930 թվականին հրապարակվում է հայտնի «Հեյսի Վարքականոնը», որը ուժի մեջ մնաց մինչեւ 1967 թվականը: Այն արգելում էր բռնության եւ դաժանության տեսարանները: Որևէ կրոն, ըստ այդ «Վարքականոնի» չէր կարող ներկայացվել ծիծաղելի վիճակում: Թելադրվում էր կինեմատոգրաֆիստներին թողարկել և հեռարձակել միայն բարոյական վեհ գաղափարներ եւ հայրենասիրություն քարոզող ժապավեններ: Մերկությունն ու այլասերումը, սեքսը, ոչ ցենզուրային բառապաշարը, կրոնական բառապաշարի անվայել կիրառությունը խստիվ արգելքի տակ էր: Կրոնավորների կերպարները չէին կարող լինել բացասական կամ երգիծական, կամ էլ պատկերվել անվայելուչ կերպով: Օրենքը, ըստ այդ «Վարքականոնի»` լիներ աստվածային, թե բնական կամ մարդկային, չէր կարող ծիծաղի առարկա դառնալ, իսկ օրինախախտումը համակրանք չպետք է առաջացներ: «Հեյսի Վարքականոնում» կային նաև տեսարաններ, որոնք թեև թույլատրվում էին, սակայն դրանց պատկերումը խորհուրդ չէր տրվում: Դրանք հիմնականում վերաբերում էին տարատեսակ դաժանություններին ու բռնություններին:

Այս «Վարքականոնը», ինչպես նաև 1930-ական թվականների կեսերին ստեղծված կազմակերպությունները, ինչպիսիք էին Հանուն սոցիալական արդարության կաթոլիկական ազգային միությունը, կամ «Քրիստոնեության պաշտպանների» բողոքական միությունը, զգալի ներդրում ունեցան կինոարդյունաբերության գրաքննության վրա և ընդհանուր առմամբ խորապես ազդեցին կինոարվեստի վրա:

Վերջիններիս գործունեությունն անմիջականորեն ազդեց նաև այն բանի վրա, թե ինչպես պետք է պատկերվեին սրբերն ու առհասարակ «սրբության ֆենոմենը» կինոյում, կամ ինչպես պետք է պատկերվեին կրոնավորները կինոնկարներում: Նրանք, որպես կանոն պետք է լինեին անխոցելի, կամային, բարոյապես անբասիր եւ հենց այս կաղապարներն էին, որ ըստ մասնագետների, այդ կերպարները դարձնելու էին չափազանց արհեստական:

Հռոմի Պիո XI Պապը մի քանի հրովարտակներ ունի, որոնոցում ներկայացված են Հռոմի Կաթոլիկ եկեղեցու` կինոարվեստի նկատմամբ ունեցած մոտեցումները: Դրանցից են օրինակ` «Զգոն հսկողություն» խորագիրը կրող հրովարտակը: Վատիկանը հավանություն է տալիս «Կինոարդյունաբերության Վարքականոնին» և կինոգրաքննություն իրականացնող մարմինների գործունեությանը: Կինոնկարները, ըստ Կաթոլիկ եկեղեցու չափանիշների, կարող էին լինել` թույլատրելի, կասկածահարույց, անթույլատրելի:

(շարունակելի)

Պատրաստեց  Արամ Յանինը