Կրոնական կերպարների և սիմվոլների պատկերումը կինոյում (մաս 2)
Կրոնական հիմքով կինոգրաքննությունից անմասն չի մնացել նաև ռուսական կինոն: Իհարկե, խորհրդային շրջանում, հասկանալի է, որ կինոգրաքննությունը միտված էր կրոնի, կրոնական քարոզչության դեմ պայքարելուն և այս համատեքստում խորհրդային կինոյի համար արդեն այդ լույսի ներքո էին սահմանափակումները սահմանվում: Սակայն նախահեղափոխական ռուսական կինոարվեստը ևս ուներ կրոնական հիմքով իր սահմանափակումների համակարգը: Մասնավորապես, արգելվում էր պատկերել` Հիսուս Քրիստոսին, Մարիամ Աստվածածնին, հերշտակներին եւ սուրբերին, խաչը և եկեղեցական պարագաները,Ուղղափառ եկեղեցիների ներքին տեսքը, մահացածների երեւման տեսարանները,Ուղղափառ կրոնական արարողություններն ու ծիսակատարությունները, բոլոր քրիստոնեական դավանանքների պաշտամունքային կարգերը ,կրոնական արարողություններն ու խորհրդակատարությունները, Ուղղափառ կրոնավորներին` քահանաներ, վանականներ, վանականուհիներ, եպիսկոպոսներ և պատրիարքներ:
Կարելի է պատկերացնել, թե ինչ ճակատագրի կարժանանային այնպիսի հայտնի կինոնկարներ, ինչպիսիք են` «Անդրեյ Ռուբլյովը», «Կղզին», «Վանականը եւ դևը», «Տերտերը», եթե այդ նորմերը շարունակեին գոյություն ունենալ: Սահմանափակումներ սահմանելու միտումները շարունակվում էին մինչև անցյալ դարի 70-ական թվականները: Արգելքների հանումը պայմանավորվեց նրանով, որ այդ ժամանակներում աշխարհը գիտատեխնիական հեղափոխական առաջընթացի, «Սառը պատերազմի» և տեղական հակամարտությունների ժամանակներ էր ապրում:
Խորհրդային Միությունում և Արեւմուտքի երկրներում, որոնց միավորում էր հանրային կյանքի դեմոկրատացման ընդհանուր պահանջը, բողոքի շարժումներ սկսվեցին: «Նոր ձախերը» Եվրոպայում և Ամերիկայում ակտիվորեն պայքարում էին ընդդեմ ինստիտուտների, և բուրժուական հասարակության կենսաձևի, ընդդեմ նրանց բարոյական արժեքների: Առավելագույն նպատակը` ցանկացած արգելքներից ազատության ձեռք բերումն էր: Լուծարվում է «Հեյսի Վարքականոը», թուլանում է գրաքննությունը, կինոն սկսում է ուսումնասիրվել համալսարաններում որպես ակադեմիական գիտաճյուղ, կինոյի տեխնիկական հնարավորություններն աճում են:
Եկեղեցու և կինոարվեստի որոշակի մրցակցությունից բացի, որոշ արեւմտյան եկեղեցական համայնքներ կինոնկարները սկսում են կիրառել եկեղեցական համայնքներում, ծխականների կյանքի բազմազանությունը ապահովելու համար: Ի հայտ են գալիս ծխական կինոթատրոններ, որոնցում ցուցադրվում են կրոնական, կամ պարզապես` «բարի» կինոնկարներ: Չնայած որ այդ կինոթատրոններում ցուցադրվող կինոնկարների ցանկը սահմանափակ էր, սակայն այնտեղ կինո դիտելու այցելում են հավատացյալները` ամբողջ ընտաքնիքով: Ինչ որ իմաստով կինոթատրոնը նման եկեղեցական համայնքներում սկսում է լրացնել կիրակնօրյա պաշտամունքներին: Խորհրդային կինոգետ Գ․ Բոգեմսկին նկարագրում է նման «ծխական կինոթատրոններում» տիրող մթնոլորտն, ըստ իր անձնական տպավորությունների. «Արտաքին տեսքից այն սովորական կինոթատրոն է, որպես կանոն` ոչ մեծ, համեստ կահավորված … դրանք համարյա միշտ գտնվում են ծխական եկեղեցու հարևանությամբ և կրում են այն սրբի անունը, որը համայնքի հովանավորն է հանդիսանում: Կահավորանքը «տնավարի» է: Այստեղ այցելում են առանց տոնական հագնված, ընտանեվարի»: Թողարկվում են եկեղեցու պատվերով կամ եկեղեցու հավանությամբ նկարահանված կինոնկարներ: Այսպես, 1943 թվականին Կաթոլիկական կինեմատոգրաֆիական կենտրոնի կողմից Վատիկանի պատվերով նկարահանվում է «Դրախտի դարպասները» կինոնկարը, 1977 թվականին էկրան է բարձրանում Ավետարանների էկրանավորումն հանդիսացող` «Հիսուս Նազովրեցին» կինոնկարը, որի ռեժիսորը Ֆրանկո Ձեֆիրելլին էր: 1995 թվականին, կինեմատոգրաֆի հարյուրամյակի պատվին Վատիկանի Հանրային կապերի Պապական խորհուրդը կազմել է կինոարվեստի լավագույն գործերի ցանկը, որոնք բաժանված են երեք կատեգորիաների`կրոն, բարոյական արժեքներ,արվեստ։ Հատկանշական է, որ այդ ցանկում միայն կրոնական կինոնկարները չէ, որ ներառված են:
Ռուսական իրականությունում ևս համանման իրավիճակ է ձևավորվում, երբ կինոարվեստն ու եկեղեցին առճակատումը դադարեցնում են և սկսում են դաշնակցել միմյանց հետ: Մենք կարող ենք տեսնել մի քանի սկանդալներ, որոնք կապ ունեն այնպիսի կինոնկարների հետ, ինչպիսիք են` «Քրիստոսի վերջին փորձությունը» և «Մաթիլդան»: 1997 թվականին Ռուս Ուղղափառ եկեղեցու Սրբազան Սինոդը հանդես է գալիս հատուկ հայտարարությամբ՝ կապված այն բանի հետ, որ հեռուստաընկերություններից մեկը մտադրություն է հայտնել այդ ֆիլմը ցուցադրել իր եթերով: Հայտարարությունում ասվում է, որ Մարտին Սկորսեզեի կինոնկարը «խորապես վիրավորում և խոցում է ուղղափառ քրիստոնյաների կրոնական զգացումները»:
Հատկանշական է այն, որ երբ այդ ֆիլմերը հայտնվեցին վարձույթում, պարզվեց, որ դրանց շուրջ բարձրացված աղմուկը շատ ավելին էր, քան իրականում հարկ էր, որ լիներ, և պայքարը դրանց դեմ միայն թեժացրել է հետաքրքրությունը դրանց նկատմամբ: Սակայն նույնիսկ այս պարագայում դրանք հասարակության կողմից այնքան էլ պահանջարկ չունեցան, հաշվի առնելով թեմատիկայի առանձնահատկությունը եւ կինոնկարների ցածրորակությունը: Մյուս կողմից, Ռուսաստանում գոյություն ունեն ուղղափառ կինոփառատոններ և կինոկենտրոններ: Որոշ կրոնական-ուղղափառ կինոնկարներ լայն ճանաչում են ստացել: Օրինակ Պավել Լունգինի «Կղզին» լավ է ընկալվել եկեղեցական միջավայրում և հասարակության մեջ ընդհանուր առմամբ: Այն ցուցադրվել է նաև կրոնական դպրոցների ուսանողներին: Ռուս Ուղղափառ եկեղեցու ղեկավար Ալեքսի II պատրիարքը այդ կինոնկարը ստեղծողներին եկեղեցական պարգևների է արժանացրել: «Կղզին» նաև լավ է ընդունվել այլ Ուղղափառ եկեղեցիներում: Կինոնկարի սցենարի հիմքում Երանելի Թեոֆիլոսի կյանքի ժամանակակից ընկալումներին համապատասխանեցված տարբերակն է: Նա հայտնի «յուրոդ» էր, որ ապրել է Կիևում XIX դարում: Իսկ վանքի վանահոր կերպարի նախատիպը, որը պատկերված է կինոնկարում, Սբ. Ֆիլարետ Ամֆիտեատրովն է:
Նկատելի հաջողություն է ունեցել «Տերտերը» կինոնկարը, որը առաջին գեղարվեստական կինոնկարն էր, որ նկարահանվել էր «Ուղղափառ հանրագիտարան» կինոընկերության կողմից` Ռուս Ուղղափառ եկեղեցու հովանու ներքո: Կան նաև այլ` իրապես լուրջ կինոնկարներ, որոնք նկարահանված են եկեղեցական թեմատիկայով:
Ռուս Ուղղափառ եկեղեցին կինոարվեստի հանդեպ իր վերաբերմունքը ձևակերպել էր «Ռուս Ուղղափառ եկեղեցու սոցիալական կոնցեպցիայում: Այդ փաստաթղթի XIV-րդ գլխում անդրադարձ է կատարվում նաև կինոյին: Սակայն չեն սահմանվում «կարելի/չի կարելիիի» չափանաիշներ, որպիսիք ռուսական իրականությունում եղել են նախահեղափոխական շրջանում կամ Արևմտյան հասարակության մեջ: Ժամանակակից փուլում Ռուս եկեղեցու և ռուսական կինոարվեստի միջեւ առճակատում չկա և հիմնականում քննադատվում են այն կոնկրետ կինոնկարները, որոնք եկեղեցական միջավայրում համարվում են անբարո կամ էլ արգահատելի բովանդակություն ունեցող: Սա բավական բարդ իրավիճակ է ստեղծում, քանի որ ըստ էության չկան այնպիսի չափանիշներ, որոնց համեմատ կարելի կլինի «ստուգել», թե որևէ կոնկրետ կինոնկար որքանով է ընդունելի եկեղեցու կողմից, որքանով` ոչ: Անհատ եկեղեցականների կարծիքներն էլ, հաճախ կարող են լինել չափազանց սուբյեկտիվ: Թերևս յուրաքանչյուր հավատացյալ մարդ ինքը պետք է որոշի, ըստ իր հավատքի և բարոյական արժեքների, թե որևէ կոնկրետ կինոնկար, որքանով է իր համար պիտանելի դիտման համար, որքանով` ոչ: Հատկապես սրբերի և սրբության ֆենոմենի պատկերման հարցում ևս միանշանակ մոտեցում չկա: Ավելին, նաև քննարկումների թեմա է, թե ինչպես պետք է մատուցել սրբի մասին պատմությունը կամ սրբության ֆենոմենն ինքնին և արդյոք էկրանին սրբի կերպարը կամ սրբության ֆենոմենի ներկայացումը դիտողի վրա դրական ազդեցություն կարող է ունենալ:
Որոշ հեղինակավ որ մասնագետներ, ինչպիսին է օրինակ Կոնստանտին Դոլգովը, կարծում են, որ ժամանակակից կինոարվեստը կարող է մարդու վրա դրական ազդեցություն ունենալ նաև կրոնական իմաստով, ներառյալ նաև սրբերի պատկերման, սրբության ֆենոմենի ներկայացման մասով: Ի հակառակ այս կարծիքի, Ռուս Ուղղափառ եկեղեցու Կրթական կոմիտեի նախագահ, ավագերեց Մաքսիմ Կոզլովը կարծում է, որ մարդուն սրբության կյանքի տրամադրել կինոարվեստը չի կարող: Այս բանավեճի համար թերևս լավագույն լուծումը Անդրեյ Տարկովսկու այն խոսքերն են, թե անհնար է մարդուն սովորեցնել ապրել լավ կյանքով, սակայն կարելի է նրան հուշել, թե ինչպես պետք է ապրել, որ այդ կյանքը վատը չլինի, որը փայլուն կերպով ներկայացված է Սուրբ Գրքում:
Եթե ներկայումս չկա միասնական կարծիք, թե կրոնական թեմատիկայի դեպքում ինչը կարելի է նկարահանել, ինչը` ոչ, կամ ինչպես պետք է մատուցել և ինչպես ոչ կամ այլ նմանատիպ հարց, սակայն կարելի է նշել միանշանակ կերպով, որ կան ոլորտներ, որտեղ եկեղեցին ու կինոարվեստը կարող են համագործակցել` հանուն հասարակությունների հոգևոր և մշակութային ժառանգության պահպանման և զարգացման, ինչպես նաև` հանուն քարոզչության:
Կինոն կարող է լինել յուրատեսակ` «անգրագետների համար շարժանկարային Սուրբ Գիրք», հետևողականորեն ներկայացնելով Սուրբ Գրքի պատմությունները, Եկեղեցական պատմությունը, կրոնական հերոսներին, նրանց ուսուցումները և այլն: Հիշենք Սեսիլ դե Միլյայի «Տասը պատվիրանները» (1923), Ֆրանկո Ձեֆիրելլիի «Հիսուս Նազովրեցին» (1977), Մել Գիբոսնի «Քրիստոսի չարչարանքները» (2004), Ռիդլի Սքոթի «Ելք. Արքաներ եւ աստվածներ» (2014) և այլ կինոնկարներ:
Եկեղեցա-պատմական թեմատիկայով նկարահանված կինոնկարների մեջ կարելի է առանձնացնել օրինակ Ժաննա դ`Արկի մասին նկարահանված կինոնկարները: Ֆրանսիական ազգային այս հերոսի մասին առաջին կինոնկարը նկարահանվել է Ժորժ Մելյեսի կողմից` 1900 թվականին: 1948 թվականին Ժաննա Դ`Արկի մասին կինոնկար է նկարահանում Վիկտոր Ֆլեմինգը, որտեղ գլխավոր հերոսուհու կերպարը մարմնավորում է Ինգրիդ Բերգմանը: Արդեն 1954-ին օռլեանցի հովվուհու կերպարին անդրադառնում է Ռոբերտո Ռոսելլինին: 1962 թվականին Ժաննա դ`Արկին անդրադառնում է Ռոբեր Բրեսոնը: Ուշագրավ է այն, որ Ռոսելլինիի կինոնկարում ևս ֆրանսիական ազգային հերոսուհուն մարմնավորում է Ինգրիդ Բերգմանը: Ժաննա դ`Արկին վերջին անդրադարձը կատարել է Լյուք Բեսոնը 1999-ին: Ընդհանուր առմամբ այս հերոսուհուն նվիրված երեսունից ավելի կինոնկար կա:
Կինեմատոգրաֆիստները բավականին շատ են անդրադարձել Սուրբ Ֆրանցիսկոս Ասիզացուն: Նրան նվիրված կա ավելի քան տասը կինոնկար: Կաթոլիկ եկեղեցու այս նշանավոր սրբին անդրադարձել են` Ռոբերտո Ռոսելլինին 1950 թվականին, Ֆրանկո Ձեֆիրելլին` 1972-ին, Լիլիանա Կավանին՝ 1989-ին, որտեղ գլխավոր հերոսին մարմնավորում է Միկկի Ռուրկը: Կավանին երկու անգամ է անդրադարձել Ասիզացուն` 1966 –ին դեռ նկարահանելով «Ֆրանցիսկ Ասիզացի» կինոնկարը: Եկեղեցա-պատմական կինոնկարները դիտողները կարող են գնահատել որպես պատմական դրամաներ: Այս կերպ կարելի է վերաբերվել օրինակ Պիտեր Գլենվիլի «Բեկետ» (Becket, 1964) կինոնկարին, Ֆրեդ Ցինեմանի «Բոլոր ժամանակների Մարդը» (A Manfor All Seasons, 1966) եւ Անդրեյ Տարկովսկու «Անդրեյ Ռուբլյովին»: Այստեղ կարևոր է, որ կինոնկարը ունենա գրավիչ սյուժե, ներկայացնի հերոսական բնավորություններ, վառ պերսոնաժներ:
Նյութի աղբյուրը՝ file:///C:/Users/NEK%20COMPUTERS/Desktop/%D5%AF%D5%AB%D5%B6%D5%B8/svyatye-i-svyatost-v-kinematografe.pdf
Պատրաստեց Արամ Յանինը