Հուդա Իսկարիովտացու կերպարը եվրոպական և ամերիկյան կինոյում (մաս 2)
Ինչպես արդեն նշվել ենք մեր նախորդ հրապարակման մեջ, Հուդա Իսկարիովտացու մասին կենսագրական տեղեկություններն Ավետարաններում չափազանց քիչ են։ Մենք Նոր Կտակարանից չենք իմանում, թե երբ եւ ինչ շարժառիթներից դրդված է նա միացել Հիսուս Քրիստոսի աշակերտների խմբին։ Միայն Հովհաննու Ավետարանից կարող ենք ենթադրել, որ Հուդան տնօրինել է համայնքի ընդհանուր ծախսերը, քանի որ նրա մոտ էր պահվում գանձարկղը, որի մեջ դրվում էին հանգանակությունները (12։6)։ Բացառությամբ Պազոլինիի և Գիբսոնի էկրանավորումների, որոնք չեն օգտագործել Հովհաննու Ավետարանը որպես սկզբնաղբյուր, մյուս բոլոր ռեժսորները թույլ են տվել իրենց որոշակիորեն հորինել Հուդայի կերպարը։
Այսպես, «Երբեւէ պատմված ամենամեծ պատմությունը» կինոնկարում Հուդան առաջինն է, որ միանում է Հիսուսին՝ Նրա մկրտությունից հետո, ինչը ինքնաբերաբար նրան հատուկ և ընտրյալության կարգավիճակ է տալիս։ «Հիուս Քրիստոսը սուպերաստղ» ռոք-օպերայի էկրանավորման մեջ Հուդան տիտրերում նշվում է որպես սիրելի աշակերտ։ Մասամբ դա բացատրվում է Թիմ Ռայսի՝ Հուդայի նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքով։ Հիշեցնենք, որ Ռայսը այս օպերայի լիբրետոյի հեղինակն է, ով կարծում է, որ չնայած «Ավետարաններում Հուդան որպես ծաղրանկարային կերպար է ներկայացված, եւ ամեն մի հիշատակում նրա մասին ուղեկցվում է ստորացուցիչ որակումներով», սակայն «նա ամենից մտածողն է եղել առաքյալներից, դրա համար էլ հայտնվել է այդ իրավիճակում»։
Հենց սկզբից էլ Հուդան մի փոքր առանձնացած է իրեն պահում մյուս առաքյալներից։ Այս առանձնացվածությունը ընդգծվում է նաև նրանով, որ նրա դերը խաղում է աֆրոամերիկացի դերասան։ Ի դեպ, այս հնարքը հետագայում օգտագործվում է Ժան Կլոդ լը Մարեի «Խաչի գույնը» («The Color of the Cross», 2006) կինոնկարում, որտեղ Հիսուսի կերպարն է մարմնավորում աֆրոամերիկացի։ Լիովին հնարավոր է, որ այս կերպ կինոնկարի ստեղծողները փորձել են խուսափել հակահրեական նյուանսներից, որոնք առկա են եղել նախկին էկրանավորումներում։ Այս կինոնկարում Հուդա Իսկարիովտացին ունի մեկ հավելյալ գործառույթ ևս՝ դիտորդի գործառույթը։ Հենց Հուդայի աչքերով է դիտողը տեսնում որոշ տեսարաններ և կարելի է եզրակացնել, որ այդ տեսարաններում տեղի է ունենում դիտողների և Հուդայի նույնականացումը։ Չորս տարի անց էկրան բարձրացած «Հիսուս Նազորվրեցի» կինոնկարում Հուդան ավելի ավանդական կերպով է ներկայացված, սակայն կրկին հենց նա է առաջինն առաքյալներից հայտնվում կադրում։ Հուդայի կերպարի համար էական բաղադրիչ է նաեւ նրա ինքնանույնականացումը, երբ նա ներկայանում է եւ ասում․ «Ես ուսյալ մարդ եմ ու պիտանի պետությանը»։
Նրա մասնակցությամբ տեսարանը տեղի է ունենում Հովհաննես Մկրտչի հուղարկավորության ժամանակ, որտեղ նա վրեժի մարմաջ ունի և որոշում է դրա համար էլ միանալ Հիսուսին, որին տեսնում է որպես ապագա առաջնորդ և իր ժողովրդի ազատագրող։ Քաղաքական մոտիվները չափազանց կարևոր են Հուդայի կերպարի համար նաև սադրիչ «Քրիստոսի վերջին փորձություններում»։ Հերթական անգամ նա հայտնվում է կադրում որպես առաջինը առաքյալներից։ Ավելին, պարզ է դառնում, որ նրանք Հիսուսին ծանոթ են դեռ նախքան Հիսուսի՝ քարոզչական գործունեության սկսումը։ Ֆիլմը սկսվում է այն տեսարանով, թե ինչպես է Հուդան նախատում Հիսուսին՝ մահապատիժների համար խաչերի պատրաստման գործի համար և անվանում է նրան հռոմայեցիներին ծառայող, իսկ իրեն՝ պայքարող մարտիկ։ Ամենասկզբից իսկ դիտողին պարզ է դառնում հյուսն Հիսուսի պասիվության և պայքարի մեջ նետվելու ու զոհվելու պատրաստ զելոտ Հուդայի պոռթկունության դիխոտոմիան։
Նրա առաջնորդական հատկությունները դրսեւորվում են ավելի ուշ՝ համայնքի ձեւավորումից հետո։ Հենց նա է առաջարկում գնալ Հովհաննես Մկրտչի մոտ, իսկ հետո էլ կանխում է առաքյալների մեջ ի հայտ եկած պարտվողական տրամադրությունները՝ անապատում Հիսուսի երկարատեւ դեգերումների ժամանակ։ Հիսուսի հետ ունեցած խոսակցություններից մեկի ժամանակ Հուդան իրեն և մյուս աշակերտներին հակադրում է. «Ես այնպիսին չեմ, ինչպիսին նրանք են։ Նրանք լավն են, բարի, սակայն թույլ…» և կրկին հայտարարում է, որ պատրաստ է սպանել, այդ թվում նաև՝ Հիսուսին, եթե նա հեռանա ընտրած ճանապարհից։
Մատնության կամ դավաճանության պատճառները։
-Այս սյուժեում ավետարանիչները ավելի շռայլ են գտնվել տեղեկությունների փոխանցման հարցում։ Սակայն կրկին տպավորություն է ստեղծվում, որ ընթերցողը արդեն ծանոթ պետք է լինի Հուդայի՝ Հիսուսի երկրային կյանքում խաղացած դերակատարությանը։ Ավելին, Ավետարանների միջև կան որոշակի տարամիտումներ, կապված մատնության կամ դավաճանության մոտիվների հետ։ Որպես հիմնական մոտիվացնող հանգամանք՝ ավետարանիչները մատնանշում են Հուդայի ագահությունը, որը դրսևորվում է Բեթանիայում Մարիամի շռայլության՝ Հիսուսի ոտքերը թանկարժեք նարդոսի յուղով օծելու ծիսական գործողության հետ (Մատթ. 26:6-12, Մարկ. 3-9, Հովհ. 12:3-8)։
Այունհետև արդեն ավետարանիչները հաղորդում են․ «Այն ժամանակ Տասներկուսից մէկը՝ Յուդա Իսկարիովտացի կոչուածը, գնաց քահանայապետների մօտ ու ասաց. «Ի՞նչ կը կամենաք ինձ տալ, որ ես նրան ձեզ մատնեմ»: Եւ նրանք երեսուն արծաթ դրամ խոստացան նրան: Դրանից յետոյ նա առիթ էր որոնում, որ նրան մատնի նրանց» (Մատթ. 26:14-16)։ Կարևոր մանրամասներ առկա են Հովհաննու Ավետարանում։ Այսպես, Խորհրդավոր ընթրիքի ժամանակ Հիսուսն ասում է առաքյալներին, որ նրանցից մեկն Իրեն մատնելու է եւ ի նշան այն բանի, որ դա անելու է հենց Հուդան՝ տալիս է նրան թաթախված հացի պատառը։ «Եվ երբ նա պատառն առաւ, սատանան մտաւ նրա մէջ: Յիսուս նրան ասաց. «Հիմա ինչ որ անելու ես, իսկոյն արա՛»» (Հովհ. 13:26-27)։
Ղուկասը ևս մատնության մեղքի ծանրությունը բարդում է սատանայի վրա․ «Ապա սատանան մտաւ Իսկարիովտացի կոչուած Յուդայի մէջ, որ Տասներկուսի թւում էր» (Ղուկ. 22:3)։ Այպսիով, երկուսն ավետարանիչներից կարծում են, որ Հուդան պարզապես զենք էր սատանայի ձեռքում, դրանով իսկ մասնակիորեն կամ ամբողջապես հանելով նրա վրայից հետագա իրադարձությունների պատասխանատվությունը։ Տեսնենք, թե այս վարկածներն ինչպես են արտացոլվել կինոնկարներում, ինչպես նաև դիտարկենք մի քանի այլընտրանքային տարբերակներ։ «Մատթեոսի Ավետարանում» զգացվում է, որ ռեժիսորն ակնհայտ հակակրանք ունի Հուդայի հանդեպ։
Բոլոր տեսարաններում նրա կերպարը միշտ կամ վերջում է պատկերված, կամ պարզապես՝ կողքանց․ ասես Պազոլինին փորձում է նվազեցնել կադրում նրա գտնվելու ժամանակը։ Մատնության մոտիվները հստակեցված չեն, սակայն երբ քահանայապետները խոսում են երեսուն արծաթի մասին, Հուդան ժպտում է, ինչը թույլ է տալիս մեզ ենթադրել, որ հենց ագահությունն է եղել նրա մատնության հիմնական մոտիվացնող գործոնը։ Ավետարանների հետագա էկրանավորումներից միայն «Քրիստոսի չարչարանքներում» է, որ Հուդան պատկերված է որպես արծաթասեր։ Այստեղ, երբ քահանայապետները նրան են նետում դրամներով քսակը, այն բացվում է և դրամները ցիրուցան են լինում։ Հուդան դողդողալով հավաքում է դրանք հատակից։
Դրան հաջորդող տեսարանում, որ պատկերում է արդեն դատական գործընթացը Հիսուսի հանդեպ, նա պատկերված է այդ նույն քսակով, սակայն շուտով զղջում է և վերադարձնում է հետ դրամները։ Այնուհետեւ արդեն ապուշացած նստած է նա պատկերված, ինչ որ մի տեղ՝ փողոցում, որտեղ էլ արդեն լուսադեմին կախվում է։ Ուշագրավ է, որ այս վերջին տեսարանում առկա է մի կերպար, որը կինոնկարում մարմնավորում է սատանային։ Այդ կերպ Գիբսոնը չի փորձում ընտրություն կատարել վարկածներից որևէ մեկի միջև, այլ փորձում է դրանք միավորել, ձգտելով, որպեսզի իր էկրանավորումը առավելագույն հարազատ լինի սկզբնաղբյուրներին։ Մնացած ռեժսորների մեծ մասն այնքան էլ վստահ չեն, թե արդյոք ճիշտ սկզբնաղբյուրային տարբերակ են ընտրել մատնության տեսարանը պատկերելիս և արդյոք ճիշտ են ընկալել մատնության պատճառները։
Օրինակ «Երբևէ պատմված ամենամեծ պատմությունում» մատնության մոտիվները բացարձակապես անորոշ են․ մատնությունը կատարվում է, սակայն Հուդան գոռում է․ «Ես սիրում եմ նրան», ինչը թույլ է տալիս կարծելու, որ նա պարզապես զոհ է և ոչ թե չարագործ։ Առավել գիտակցված դիրքորոշում ունի Հուդայի կերպարը՝ «Հիսուս Քրիստոս՝ սուպերաստղ» կինոնկարում։ Ինչպես հայտնի է, 1973 թվականին նկարահանված այս կինոնկարն իր վրա կրում է հիպիական ժամանակների գեղագիտությունը, ինչպես նաև՝ շոու բիզնեսի աշխարհի կնիքը, որը նոր մշակույթ էր այն ժամանակներում։ Հիսուսն այս կոնտեքստում պատկերված է նույնիսկ ոչ թե որպես փիլիսոփայող հիպի, այլ պատահական մարդ, որ հայտնվել է իր տեղում։ Նրա իռացիոնալությունը հակադրվում է Հուդայի ակտիվությանն ու ռացիոնալությանը, որի վրա է տեղափոխվում քրիստոսաբանական ծանրության կենտրոնի մի մասը։ Հուդայի հիմնական ֆունկցիան այդ կինոնկարում՝ Հիսուսին՝ մարդկայնության մասին հիշեցնելն է, քանի որ զգում է, թե ինչ ողբերգական հետևանքներ կարող են ունենալ իր բարեկամի և ուսուցչի՝ անընդհատ աճող ճանաչումն ու հեղինակությունը։ Այդպիսով, Հուդան պատկերված է ոչ թե որպես ստոր դավաճան և մատնիչ, որ պարզապես սպասում էր, թե երբ է իր ժամը վրա հասնելու, այլ նվիրված բարեկամ և ընկեր, որը ցավով հետեւում է Հիսուսի գործունեությանը։ Խորհրդավոր ընթրիքի ժամանակ նա ասում է Հիսուսին․ «Դու փառք էիր ուզում, դե ճաշակիր ուրեմն դրա պտուղները», որից հետո էլ գնում է նրան մատնելու։
Երկնային երգչախումբը նրան ամրապնդում է այդ որոշման մեջ («Blood Money»)։ Խաչելության տեսարանում նա զղջում է և շուտով կախվում, սակայն կինոնկարում նրան դատապարելու նույնիսկ ակնարկ չկա, և ասես մատնությունը մասն է եղել մեզ համար անհայտ աստվածային պլանի։ Դա հիանալիորեն հասկանում է նաև Հուդան, գործնականում Հիսուսին մեղադրելով սպանության մեջ․ «Ես օգտագործվեցի և դու գիտեիր այդ մասին» («Judas’Death»)։ «Superstar» համարում արդեն Հուդան պատկերված է հարություն առած, ճոխ սպիտակ հանդերձանքով և ասես միավորում է իր մեջ կինոնկարի բոլոր մոտիվները, երկնային երգչախմբին երգակցելով․«Հիսուս Քրսիտոս՝ սուպերաստղ, դու կարծում ես, թե նա ես, ում քեզ համարում են»։
Հուդայի նման կերպավորումը ծառայում է այն բանին, որպես ընդգծի Հիսուսի մարդկային բնությունը։ Այս կինոնկարում չկա պատասխանը Հիսուսի անձի հետ կապված հարցին, այլ կրկին և կրկին կրկնվում է հարցը, իսկ ամենաշատն այդ հարցապնդումը կատարողը հենց Հուդան էր։ Հիսուս Քրիստոսի մասին ամենածավալուն էկրանավորման՝ «Հիսուս Նազովրեցի» կինոնկարում, որը նկարահանվել էր Վատիկանի պատվերով, չէին կարող չլինել այն միտումները, որոնք առկա էին կապված Հուդայի արդարացման հետ՝ արծարծված Վատիկանի 2-րդ ժողովում։ Տվյալ դեպքում խնդրահարույց է նույնիսկ խոսելը դավաճանության մասին, քանի որ ոչ դրամները, ոչ սատանան առկա չեն որպես հնարավոր մոտիվացնող գործոններ։ Ըստ այս կինոնկարի սյուժերի, Սինեդրիոնի անդամներից մեկը համոզում է Հուդային մատնել Հիսուսին՝ զրույցի համար։ Գեթսեմանի պարտեզի համբույրի տեսարանում Հիսուսը հայտարարում է․«Հասավ քո ժամը և ահա համբույրով մատնում ես»։ Հուդան գլուխն է թափահարում բացասաբար, իսկ առաքյալներից մեկի մեղադրանքին, որ մատնեց Հիսուսին, հայտարարում է, որ ուսուցիչը կարող է փրկվել, եթե Սինեդրիոն ներկայանա։ Իսկ երբ արդեն ամեն բան պարզ է դառնում, որ միայն զրույցով չի վերջանալու հարցը, ապա նա զղջում է իր միամիտ քայլի համար և լուսադեմին կախվում է։
Չափազանց կարևոր է, որ կինոնկարը ավարտվում է Պետրոսի հետևայլ արդարացի խոսքով․ «Մենք Հուդային ենք անվանում դավաճան, սակայն բոլորս էլ դավաճաններ ենք»։ Այսպիսով, Հուդայի «դավաճանությունը» վերստին չի գնահատվում ռեժիսորի կողմից բացասաբար, այլ ներկայացվում է որպես աստվածային ծրագրի մի մաս։ Եվ ի վերջո, Սկորսեզեի «Քրիստոսի վերջին փորձությունում», որտեղ Հիսուսի և Հուդայի հարաբերությունները ներկայացված են իրենց ողջ հակասականության բազմազանությամբ, Հուդայի վրայից հանվում է ողջ պատասխանատվությունը, որ կարող էր դրվել մատնության համար։ Հիսուսն հենց նրան անձնական զրույցի ժամանակ հայտնում է, որ մեռնելու է խաչի վրա, իսկ հետո կվերադառնա՝ դատելու ողջերին ու մեռածներին։ Հուդան պատասխանում է, որ դրան չի հավատում։ Ավելին՝ չի թույլ տա որ խաչեն Հիսուսին։ Դրան Հիսուսը պատասխանում է․ «Դու չես կարող ընտրել, սակայն առանց քեզ չի կարող կատարվել նախատեսվածը»։ Հուդան ընդդիմանում է․«Ես չեմ կարող, ավելի ուժեղ մեկին գտիր»։ Այդ ժամանակ Հիսուսը հիշեցնում է նրան վաղուց արված սպառնալիք խոստումը, թե կսպանի Հիսուսին, եթե Հիսուսը ընտրած ճանապարհից նահանջի։ «Ես համաձայն եմ, սպանիր ինձ»։
Հուդան դեռեւս անդրդվելի է․«Եթե դա հաճելի է Աստծուն, թող Աստված էլ սպանի»։ Այնուհանդերձ Հիսուսը կարողանում է համոզել Հուդային, որ նա կատարի դավաճանական իր քայլը՝ հիմնվելով Աստծո կամքի վրա։ Սակայն Հուդան ղզջում է կատարածի մասին դեռևս խաչելության տեսարանից բավականին առաջ։ Հիսուսն ինքն է խոստովանում, որ Աստված նախապատրաստել է իր համար պարզ գործ՝ խաչվել, այն դեպքում, երբ Հուդային բաժին է հասել ամենածանր բեռը՝ ընկերոջն ու ուսուցչին դավաճանելը՝ մատնելը։ Հիշեցնենք, որ համաձայն սյուժեի, Հիսուսի խաչելության ժամանակ նա հաղթահարում է «վերջին փորձությունը»․գեղեցիկ աղջիկ հրեշտակը օգնում է նրան իջնել խաչից․(«Եթե Նա փրկել է Աբրահամի որդուն, մի թե չի ցանկանա փրկել սեփականին») և վերադառնալ երկրային կյանք։ Երբ տարիներ են անցնում, երջանիկ ընտանեկան կյանքով ապրող Հիսուսի մոտ գալիս են նրա որոշ նախկին աշակերտները և այդ ժամանակ միայն Հուդան է, որ բացահայտ կերպով Հիսուսին անվանում է դավաճան, ով հրաժարվել էր մեսիայի դերից՝ հանուն աշխարհիկ հանգիստ կյանքի։ Երբ խոցված Հիսուսը փորձում է արդարանալ, որ «հրեշտակն» է փրկել, Հուդան անսխալ կերպով այդ կերպարի մեջ ճանաչում է սատանային, ով ավելի վաղ՝ անապատում փրկել էր Հիսուսին և հետո մոտիվացնում է Հիսուսին վերադառնալ խաչին։ «Եթե մեռնես այսպես, ապա կմեռնես որպես մարդ և չի լինի ոչ զոհաբերություն, ոչ փրկություն»։
Ինչպես նկատում է աստվածաբան Վիլյամ Թելֆորդը․ «դա չարացնում է Հուդային, ով իր դերակատարությունն էր ունեցել փրկության դրամայում միայն այն բանի համար, որպեսզի նկատի, որ ինքն էլ դավաճանված է եղել Հիսուսի կողմից» [8, p. 232]։ Այսպիսով, այս կինոնկարում Հուդայի «մատնությունը» պատկերված է ոչ որպես ահագության դրսեւորում, վրեժ կամ հեղափոխական ակնկալիքների հետեւանք, այլ որպես խորը նվիրվածության, սիրո և ինքնազոհողության դրսևորում։ Հիսուսի հակապատկերը, որպիսին Հուդան պատկերված է Սուրբ Գրքում, դառնում է «Քրիստոսի վերջին փորձությունը», Հիսուսի մարմնացյալ խիղճը, և դրական կերպար, այն դեպքում, երբ հենց Հիսուսն է, որ համարյա չի կատարում գլխավոր դավաճանությունը պատմության մեջ։
Ամփոփելով, նշենք, որ 20-րդ դարի երկրորդ կեսի ընթացքում Հուդայի կերպարի մեջ հետևյալ փոփոխություններն են եղել․ նախ նա ստացել է էկրանային մեծ ժամանակահատված, քանի որ ռեժիսորներին սկսում է հետաքրքրել նրա ներաշխարհը։ Ապա արդեն Հուդան դադարում է ընկալվել և պատկերվում է ուղղագիծ կերպով, այսինքն՝ որպես միանշանակ կերպով բացասական կերպար։ Ընդ որում, չնայած հետզհետե աճող իմաստային տարողությանը, նույնիսկ ավետարանական էկրանավորումներում նա նախկինի նման մնում է որպես երկրորդային նշանակության կերպար, որը կախված է գլխավոր հերոսից՝ Հիսուս Քրիստոսից։ Կարելի է հետևյալ օրինաչափությունն առանձնացնել․ որքան ավելի ավանդական է պատկերված կինոնկարում Հիսուսը, այնքան ավելի ընկալելի է ներկայացված Հուդայի կերպարը և ընդհակառակը․ որքան Հիսուսը թույլ է և կասկածող, այնքան ավելի Հուդան ակտիվ է և ավելի կամային։ Առաջին իրավիճակի հատկանշական օրինակ են հանդիսանում «Հիսուս Նազովրեցին» և «Քրիստոսի չարչարանքները» կինոնկարները, երկրորդինը՝ «Հիսուս Քրիստոսը սուպերաստղ» և «Քրիստոսի վերջին փորձությունը» կինոնկարները։ Այսպիսով, Հուդայի կերպարի արդարացման հետ կապված՝ կարելի է երկու հիմնական միտում արձանագրել ժամանակակից ամերիկյան և եվրոպական կիոնարվեստում։
Նյութի աղբյուրը
Պատրաստեց Արամ Յանինը