Անտոն Դոլին․Պատերազմից հետո ռուսական կինոն դադարի ռեժիմում է, այն սկսել է մտածել
6 տարի առաջ, երբ առաջին անգամ լսեցի՝ ինչպես է կինոքննադատ Անտոն Դոլինը խոսում կինոաշխարհի մասին ու անվերադարձ սիրահարվեցի կինոյին, չէի էլ պատկերացնում, որ Երևանի «Ոսկե ծիրանի» օրերին մայրաքաղաքի ամենահին՝ «Մոսկվա» կինոթատրոնի սրճարաններից մեկում կզրուցենք:
-Սև, դառը սուրճ, խնդրում եմ…
Առանց հարցիս սպասելու՝ արագախոսում է Հայաստան այցից, որի մասին հետո առանձին հոդված կգրի meduza.io-ում , և խմում դառը սուրճը: «Շատ բան եմ հասցրել անել այստեղ, ֆիլմեր դիտեցի, հավանեցի Արեն Մալաքյանի և Վահագն Խաչատրյանի «5 երազողները և ձին» հայկական վավերագրական ֆիլմը, զարմանալիորեն հետաքրքիր գործ էր: Գնացի իմ սիրելի Գեղարդն ու Գառնին. խաչքարերն ու սարերը աներևակայելիորեն ոգեշնչող են: Յութուբյան ալիքիս համար հաղորդումներ նկարեցինք, հանդիպեցի ընկերներիս, փորձեցի հայկական աստվածային համեղ ուտեստներ, հատկապես ձեր հրաշալի պանիրները»։
Պարզվեց՝ մեր հարցազրույցից հետո «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճում նկարելու էր «Ռադիո Դոլին» յութուբյան ալիքի համար հերթական թողարկումներից մեկը՝ ռեժիսոր Իլյա Խրժանովսկու հետ : Աներեսի նման հարցնում եմ՝ «Կլինի՞ ես էլ Ձեզ հետ գամ»… «Կլինի»:
Բայց, ինչպես ասում են, չենք մոռանում՝ ինչի համար ենք հավաքվել: Կինոն, իհարկե, զրույցի հիմնական թեման է, բայց խոսել կինոյից հիմա՝ անտեսելով ռուս-ուկրաինական պատերազմի ենթատեքստը, անիմաստ է: Ու նաև կորցնել հնարավորությունը՝ քննարկելու պատերազմի արհավիրքը մարդու հետ, որի վրա այն անմիջականորեն ազդել է և ստիպել գաղթել Լատվիա, անհնար է:
-Պատերազմը… Երբ այն սկսվեց, Ձեր հրապարակումներում մի միտք հաճախակիացավ, այն է՝ այլևս իմաստ չեք տեսնում Ձեր գործում, չեք հասկանում՝ ինչպես նայել ու խոսել կինոյի մասին։ Ձեր գործընկերների՝ Դուդի, Գորդեևայի, Սոլոդնիկովի, վերջին գրեթե բոլոր հարցազրույցներում էլ կարմիր գծով հարց է անցնում՝ պե՞տք է արդյոք հիմա զբաղվել արվեստով։ Գտե՞լ եք այս հարցերի պատասխանը։
– Նման հարցերի պատասխանները փնտրում են դարերով և ինձնից է՛լ ավելի խելացի մարդիկ. սա իմ բացահայտումը չէ։ Ինչ-որ պահի հանկարծ ամեն ինչ իմաստազրկվում է, արժեզրկվում է այն, ինչ սարսափելի կարևոր էր թվում։ Իսկ երբ համաշխարհային մասշտաբով է ինչ-որ բան արժեզրկվում, այս դեպքում՝ տարածաշրջանային, որի մշակութային արժեքի կրողն ես եղել երկար տարիներ, ավելի սուր ես զգում այդ սարսափը։
Անկեղծ ասած՝ պատասխան չունեմ Ձեր հարցին։ Մի կետ էլ կա. որքանո՞վ եմ ես մեղավոր կատարվածի համար՝ որպես Ռուսաստանի՝ բավականին մեծ լսարան ունեցող քաղաքացի։ Որքանո՞վ է նշանակալի այն փաստը, որ երբեք չեմ աջակցել այս իշխանությանը, որ ասում եմ՝ «ո՛չ պատերազմին», հազարավոր մարդիկ էլ դա կարդում են: Կարևո՞ր է սա, թե՞ ոչ. արդյո՞ք սա ուղղակի փոքր կաթիլ չէ առճակատման մեծ օվկիանոսում… Չգիտեմ։
-Այնուհանդերձ՝ շարունակում եք, ուրեմն կարևոր է:
– Ուրիշ ոչինչ չի մնում. շարունակում ես, որովհետև շարունակում ես։ Բնազդի է նման: Աշխատանքը հոգեթերապիա է, միակ բանն է, որ թույլ է տալիս պարզապես շարունակել ապրել։ Գորտի մասին առակը հիշեցի, որը թթվասերը կարագի վերածեց։ Կարծում եմ, եթե գործնականում փորձես կրկնել գորտի սխրանքը, դժվար թե այդքան հեշտ հաջողես։ Քիչ գորտեր կան, որ հարում են կաթը, կարագ ստանում և կարողանում փրկվել ու դուրս գալ դույլից. հիմնականում գորտերը խեղդվում են: Այս ամենի մեջ ավելի շատ ավտոմատիզմ կա, քան կցանկանայի, և ավելի քիչ գիտակցվածություն:
-Պատճառն այն չէ՞, որ բոլորս զբաղված ենք պատերազմելով, այլ ոչ՝ արվեստով:
– Գուցե… Կիրա Մուրատովայի խոսքերն են. «Եթե բոլորը Լև Տոլստոյ կարդային, պատերազմներ և տառապանքներ չէին լինի»: Բայց ոչ բոլորն են Լև Տոլստոյի գործերը կարդացել։ Իմ կարծիքով՝ ուտոպիստական գաղափարախոսություն է, թե արվեստը կարող է փրկել աշխարհն ու մարդուն, կանխել պատերազմներն ու քաղաքական գործիչների արած հիմարությունները. Ձեր տեսությունը երբեք չի հաստատվել։ Նույնիսկ Հին Հունաստանում ամենախելացի փիլիսոփաները երբեմն դաստիարակել են ամենասարսափելի բռնակալներին, որոնք պատժում էին այլախոհներին, նվաճում երկրներ, հանուն պետական շահերի սպանում անմեղներին:
-2020 թվականին Արցախում պատերազմ էր, չհասցրինք հասկանալ՝ ինչ կատարվեց, հետևեց Ուկրաինայում պատերազմը։ Ինչպե՞ս եք հաղթահարում կատարվածը: Նաև նշենք, որ տեղափոխվել եք Լատվիա՝ չնայած միշտ ասել եք, որ չեք ուզում հեռանալ Ռուսաստանից: Սակայն հիմա պնդում եք՝ նախկին Ռուսաստանն այլևս չկա…
– Չեմ հաղթահարել։ Այդ գործընթացը դեռ շարունակվում է, չի ավարտվի, քանի դեռ պատերազմը շարունակվում է, չնայած դրանից հետո էլ ուրիշ փուլ կգա…
Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանից հեռանալուն… Որոշ չափով հարկադրված քայլ էր, հանկարծակի։ Ես հեռանալու մտադրություն չունեի․ ընդգծեմ՝ հեռացա ոչ այն պատճառով, որ հիասթափվել էի Ռուսաստանից։ Հենց հնարավոր լինի, անվտանգ երեխաներիս ու իմ համար, կվերադառնամ։ Ռուսաստանը իմ հայրենիքն է, ուրիշ հայրենիք չունեմ, Ռուսաստանից բացի ուրիշ ճակատագիր չունեմ:
-Ռուսաստանը մեկուսացված է՝ ոչ միայն տնտեսապես։ Պատժամիջոցները հարվածում են մշակույթին, կինոթատրոններում արտասահմանյան նոր ֆիլմեր չեն ցուցադրվում, գործակցության հնարավորությունները, մեղմ ասած, սահմանափակ են։ Հիմա ի՞նչ վիճակում է ռուսական կինոն, ինչպե՞ս է փորձում գոյատևել, ընդունու՞մ է արդյոք այդ փորձերը հանդիսատեսը։
– Մեկ ընդհանուր հանդիսատես երբևէ գոյություն չի ունեցել, բայց մեզ բոլորիս միավորում էր Հոլիվուդը։ Այսօր այն այլևս չկա։ Ռուսական կինոն դադարի ռեժիմում է: Պատճառները շատ են։
Առաջինը՝ բովանդակության բացակայությունը, ցույց տալու ոչինչ չկա: Երկրորդը՝ պարզ չէ՝ ինչ անել հայրենասիրական կինոյի հետ, գուցե շուտով դրանց համար ոչ բյուջե լինի, ոչ էլ հեռուստադիտող՝ հաշվի առնելով, թե որքան ռադիկալացված է պետությունը։ Մյուս կողմից՝ ո՞վ հիմա գեղարվեստական ֆիլմեր նկարելու համար փող կտա։ Մի՛ մոռացեք՝ պատերազմից կես տարի էլ չի անցել. կինոն կարող է իրեն թույլ տալ մտածել, արդեն սկսել է մտածել: Շատ ակտիվ ու տաղանդավոր երիտասարդներ կան, որոնք ֆիլմեր են նկարում։ «Ընդդիմադիր» շատ կինոգործիչներ հիմա հեռացել են երկրից, շատերը մտածում են մասնագիտությունը փոխելու մասին։ Շատ դիստրիբյուտորներ կորցնում են աշխատանքը։
Բայց կա բազմամիլիոնանոց շուկա։ Հենց Հոլիվուդը զգա, որ ուզում է վերադառնալ Ռուսաստան, կվերադառնա։ Այնտեղ մարդիկ ցինիկ են, չեն ուզում փող կորցնել։ Հիմա նրանք ընդամենը սկզբունքային ժեստ են արել:
-Ի՞նչ կլինի ռուսական կինոյի հետ:
– Հեշտ հարց՝ առանց պատասխանի: Միայն կարող եմ պատասխան հարց տալ՝ ինչ կլինի Ռուսաստանի հետ… Դրանից է կախված ամեն ինչ:
-Երևանում ցուցադրվել է Կիրիլ Սերեբրեննիկովի «Չայկովսկու կինը» ֆիլմը: Ո՞րն է նրա կարևորությունը հատկապես հիմա:
– Պատճառներից մեկն այն է, որ այսօր նույնիսկ ուկրաինացիներն են գրում այս ֆիլմի մասին, թեև, կարծես, պիտի թքած ունենային ռուսական մշակույթի վրա։ Բայց հետաքրքրված են, որովհետև կապը շատ խորն է: Բոլորն ասում են, որ ռուսական մշակույթը նույնպես հարկավոր է արթնացնել քնից, փրկել իմպերիալիզմից, պարտադրված ու կեղծ փառահեղությունից, սեփական մեծության բարդույթից։ Պետք է պայքարել կլիշեների դեմ, դպրոցական ծրագրի դեմ՝ բառիս բուն իմաստով։
-Սերեբրեննիկովը հենց դա էլ անում է:
– Այո՛, գուցե կոնկրետ ոչ այս ֆիլմում, բայց նա 20-30 տարի է՝ զբաղված է դրանով։ Նա նկարում ու բեմադրում է Չեխովին ու Նեկրասովին, Պուշկինին ու Գոգոլին, Լերմոնտովին ու Գոնչարովին՝ վերաիմաստավորելով, այս դասականներից յուրաքանչյուրի մեջ նոր բան գտնելով, բացահայտելով՝ ինչն է նրանց դարձնում ավելի կենդանի:
Սերեբրեննիկովի նման մարդկանց աշխատանքը չափազանց կարևոր է Ռուսաստանի և ողջ աշխարհի համար, քանի որ միայն նրանց շնորհիվ ռուսական մշակույթը կշարունակի ապրել։ Ռուսական մշակույթի հետ աշխատելու համար հարկավոր է այն իմանալ, սիրել և միևնույն ժամանակ չխնայել: Կիրիլը կարող է Չայկովսկու պատմությունը ներկայացնել որպես ընտանեկան ողբերգության, սեռականությունը ճնշելու պատմություն։ Կիրիլից առաջ այդ պատմությունը ոչ ոք չի պատմել։
-Ինչո՞ւ են հենց այժմ, Ձեր պնդմամբ, կարևոր նաև Միյաձակիի «Քամին ուժգնանում է» և Տարկովսկու «Զոհաբերություն» ֆիլմերը։
-Այո՛, իրոք այդպես եմ զգում:
«Քամին ուժգնանում է». ֆիլմ է մարդու, մեղքի մասին: Նա ընդամենը ցանկանում էր կերտել գեղեցիկը՝ մարդկային կյանքի, ողբերգության, պատերազմի, զոհաբերության դիմաց: Տեսնում ենք շատ լավ հերոսի, կարեկցում ենք նրան, միայն վերջում նրա հետ արթնանում ենք այդ գեղեցիկ քնից և հասկանում՝ ինչ է արել նա։ Հնարավո՞ր է ապրել և ամբողջ կյանքում չհասկանալ՝ ինչ ես արել: Ռուսական պատմության մեջ նման կերպարները շատ են… Շատ քիչ մարդիկ կան, որ հասկացել են ինչ են արել: Այդ ցուցակը ակադեմիկոս Սախարովից հետո վերջանում է։
«Զոհաբերություն». Տարկովսկին մարգարեական ֆիլմ է նկարել: Նա խոսում է ապագայի մասին, որի ականատեսն ենք հիմա։ Սա ֆիլմ է այն մասին, որ մի օր կարող է սկսվել այնպիսի պատերազմ, որից հետո ամեն ինչ կավարտվի և կիմաստազրկվի։ Բայց նաև մի մխիթարական միտք կա՝ չնայած ողբերգական ավարտին՝ մեկ մարդու զոհաբերությունը և անվերապահ նվիրումը կարող է փրկել աշխարհը:
-Ի՞նչ ֆիլմեր է պետք դիտել հիմա՝ պատերազմների, միմյանց հանդեպ անհանդուրժողականության, ատելության այս դարում:
– Պատասխանը պարզ է՝ դիտեք այն, ինչից ձեզ ավելի լավ կզգաք, ինչ էլ որ լինի՝ Բունյուել, Հանեկե, Միյաձակի, Stranger Things, ինչ-որ մեկին կմխիթարեն Pixar մուլտֆիլմերը կամ արյունոտ դետեկտիվները կամ սարսափ ֆիլմերը, որոնք կպատմեն այլ սարսափների մասին՝ ոչ վավերագրական:
Նախկինում ես ամաչում էի համընդհանուր խորհուրդներ տալուց, հիմա ընդհանրապես ուզում եմ հրաժարվել այդ գաղափարից, կարծում եմ՝ դա աննրբանկատ է, այլևս անիմաստ է:
-Գուցե մարդիկ հենց դրան էլ սպասում են, որ իրենց ասեն՝ ինչ նայել կամ ինչ զգալ:
– Պատասխանատվությունը շատ մեծ է, ես այն իմ վրա չեմ վերցնի:
Հարցազրույցը՝ Դիանա Գասպարյանի