Ինչպես սպանել սրբերին
ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության «Ոսկե մեդալը» նոր դափնեկիր ունի։ Նրա անունն է Նիք Վալլելոնգա՝ հոլիվուդյան պրոդյուսեր, սցենարիստ ու ռեժիսոր։ Վերջինս, եթե մեջբերենք պաշտոնական հայտարարությունը, այս բարձր պատվին է արժանացել «Սողոմոնի երգերը» ֆիլմի ստեղծմանը և Հայոց ցեղասպանության թեմայի տարածմանն աջակցելու համար»։ Խոսքն, իհարկե, Արման Նշանյանի կինոնկարի մասին է, որը հայկական էկրաններ է բարձրացել 2021 թվականի սեպտեմբերի 10-ին և առայսօր ցուցադրվում է կինոթատրոններում։ Վալլելոնգան ֆիլմի պրոդյուսերներից մեկն է։
Ցանկացած պարգև միանգամից որոշակի թվացյալ կարևորություն է հաղորդում արվեստի գործին․ կարելի է ասել, որ շարքային հանդիսատեսի համար մրցանակը բարձր գեղարվեստական որակի յուրատիպ կնիք է։ Առավել ևս, եթե մրցանակը շնորհվում է պետական կարևորագույն հիմնարկի կողմից, դա, ըստ էության, մատնացույց է անում, թե ինչպիսի առաջնահերթություններ ունի պետությունը տվյալ ոլորտում։ Պարգևատրելով «Սողոմոնի երգերը»՝ պետությունը կարծես ասում է՝ ինձ այսպիսի ֆիլմեր են պետք, երկրին այսպիսի կինոարվեստ է անհրաժեշտ։
Եկեք հասկանանք, թե ինչպիսի ֆիլմերի ստեղծումն է ուզում խրախուսել պետությունը։
Ինչպես հուշում է վերնագիրը՝ «Սողոմոնի երգերի» առանցքում Սողոմոն Սողոմոնյանն է՝ հայ հանճարեղ երգահան Կոմիտասը, մանկությունից մինչև 1915 թվական։ Առաջին մասում տեսնում ենք պատանի Սողոմոնին նրա ծննդավայր Կուտինայում՝ Օսմանյան կայսրությունում, ու թե ինչպես է նա ընդգրկվում եկեղեցական երգչախմբում՝ ի վերջո մեկնելով Էջմիածին ու Թիֆլիս՝ ուսումը շարունակելու։ Երկրորդ մասի գործողությունները կրկին ծավալվում են Կուտինայում, բայց արդեն մեծապես 1894-96 թվականներին՝ Համիդյան ջարդերի ժամանակ։ Ֆիլմի այս հատվածում Կոմիտասը հազվադեպ է երևում․ փոխարենը պատումը կենտրոնանում է նրա երկու ընկերուհիների՝ հայուհի Սոնայի ու թրքուհի Սևիլի ճակատագրերի վրա։
Սողոմոնը, որը ֆիլմի առաջին հատվածում ներկայացվում է որպես գլխավոր հերոս, հանկարծ գրեթե ի սպառ կորում է երկրորդ կեսից․ ավելին՝ այն հազվադեպ դրվագներում, որտեղ նա երևում է, գեթ մեկ բառ չի ասում, անգամ մանկության ընկերուհի Սևիլի հետ մեկ բառ չի փոխանակում 13 տարվա բաժանումից հետո, այլ պարզապես կանգնում է անշունչ արձանի պես։
Թեպետ դրանից առաջ էլ դժվար կլիներ որևէ մեկին համոզել, թե Կոմիտասն այս ֆիլմում շնչավոր էակ էր․ պատանի Սողոմոնը ներկայացվում է որպես ծնված օրվանից կատարյալ, աստվածային մի արարած, որը մի քանի կիլոմետրից լսում է հեռավոր հայ գյուղացու երգեցողությունը, իսկ երբ ինքն է երգում՝ աշխարհն ասես կանգ է առնում, իսկ ֆիլմի հեղինակները հատուկ հնչյունային հնարքներ են կիրառում, որ հրեշտակային ձայնն է՛լ ավելի հրեշտակային թվա։ Բոլորն ակնթարթորեն թողնում են իրենց գործերն ու բերանները բաց լսում Սողոմոնին։ Բոլորը՝ բացի, իհարկե, չար թուրք պատանիներից, որոնցից մեկը, կշտամբելով Սևիլին, թե «սրիկա հայերին» է պաշտպանում, չարախնդում է․ «Հայրիկս ասել է, որ հայերը շուտով պատասխան են տալու թուրքերին դավաճանելու համար»։ Սա բավականին տարօրինակ հայտարարություն է այս ֆիլմի համատեքստում՝ հաշվի առնելով այն, որ Սևիլի կարոտալի արտակադրային ձայնը, բառի բուն իմաստով դրանից 2-3 րոպե առաջ բացատրելով, թե ինչպես ստացվեց, որ մանկուց ի վեր իր ամենամտերիմ ընկերուհին հայուհի Սոնան էր, ասում էր․ «Դա այն ժամանակներն էին, երբ ատելությունը՝ ինչպես քաղցկեղ, չէր սերմանել մարդկանց սրտերում»։
Ինչևէ։ Կարելի է ենթադրել, որ հեղինակներն ուզում են՝ Կոմիտասը որպես հայ ժողովրդի խիղճ կամ հզոր միասնական ուժի ընդհանրական կերպար ընկալվի։ Սակայն, այդ դեպքում թերևս պետք չէր ֆիլմի ողջ առաջին հատվածը կենտրոնացնել պատանի Սողոմոնի վրա։ Բացի այդ, այդպիսին դառնալու համար հանդիսատեսը նախ և առաջ պիտի տեսնի հերոսի մարդկային որակներն ու ապրումները․ չէ՞ որ ազդեցիկ ընդհանրացումը միշտ մասնավորից դեպի ընդհանրականն է լինում։ Ու չէ՞ որ Կոմիտասը միայն հայ հանդիսականի գիտակցության մեջ է աներկբա մեծություն, իսկ արտասահմանցի հանդիսատեսը պարզապես կտարակուսի, թե ով է այս մարդն ու ինչու է ֆիլմն այդպիսի կարևորություն տալիս նրան, եթե նա, ըստ էության, ոչինչ չի անում ողջ ֆիլմի ընթացքում։ Պարզապես «հրեշտակեցնելով» պատանու ձայնը կամ մեծահասակ Կոմիտասին «խոհուն լռությամբ» տոգորելով ոչինչ չի ստացվի․ ընդհակառակը՝ ռեժիսորական այդ լուծումները՝ տեսախցիկի սրընթաց թռիչքները կամ Կոմիտասի «խորաթափանց» հայացքի խոշոր պլանները, բավականին զավեշտալի են թվում՝ ասես դեռահաս երեխայի երևակայությունից ծնված լինեն։ Պատահական չէ, որ կինոքննադատ Սոնա Կարապողոսյանը «Սողոմոնի երգերի» Կոմիտասին նմանեցնում է սուպերհերոսի, որի գերբնական կարողություններն են սուպերլսողությունն ու աստվածային ձայնը։
Սակայն, կրկին՝ կարելի է պնդել, թե ֆիլմը ոչ թե Կոմիտասի մասին է, այլ Կոմիտասի շուրջ, հետևաբար մնացած գործող անձինք են ֆիլմի անհատականացված, հետաքրքիր ու կարեկցանքի արժանի հերոսները։ Բայց եթե փորձենք մտաբերել, թե ինչով են այդ կերպարները տարբերվում միմյանցից, ապա վստահաբար բացի արտաքին տեղեկատվական տվայլներից՝ ուրիշ ոչինչ չենք հիշի։ Մեկը հայուհի է, մյուսը՝ թրքուհի, մեկն օսմանյան բանակի զինվոր է, մյուսը՝ հայ կավագործ և այլն։ Իսկ դրանից զատ ո՞վ են։
Սոնան ու Սևիլը, ըստ էության, նույն մարդն են․ բոլոր իրավիճակներին արձագանքում են միանման, և դերասանուհիներն էլ միևնույն պաթետիկ թատերական խաղաոճն են որդեգրել։ Բայց չէ՞ որ գեղարվեստական ստեղծագործության հերոսները (առավել ևս՝ գլխավոր հերոսները) միայն անունով ու սյուժեում իրենց գործառույթով չպիտի տարբերվեն, այլև բնավորություն ունենան՝ առանձնանան որպես մարդ, ինչ-որ ուրույն գծեր ցուցաբերեն, որպեսզի հանդիսատեսը նրանց հետ իրապես նույնանալու ու նրանց ապրումակցելու գոնե չնչին եզր ունենա։
Շատ ավելի տարօրինակ է այն, որ երկու կանանց ճշգրիտ կրկնօրինակն է Սևիլի ամուսինը՝ օսմանյան բանակի կապիտանը, որին մարմնավորում է ռեժիսոր Արման Նշանյանը։ Նա էլ ցանկացած միջադեպին արձագանքում է աչքերը չռելով ու կանգնած տեղն այլայլվելով, անգամ, երբ ներկա է գերգաղտնի մի ժողովի, որտեղ թուրք բարձրաստիճան պաշտոնյաներն ու սպաները ծրագրում են հայերի գալիք ջարդերը։ Անգամ այստեղ կապիտանը համարյա ուշաթափվում է հուզմունքից, իսկ երբ ավելի ուշ թուրք զինվորները գալիս են նրա տունը խուզարկելու՝ նա ուղղակի աչքերն անհանգիստ աջ ու ձախ է անում։ Տպավորություն է, թե բանակային համազգեստը պատահական մարդու հագին է հայտնվել․ մի՞թե չէր կարելի Նշանյանի հերոսի՝ թուրքական սպա լինելու հանգամանքը ոչ միայն որպես սյուժեի անցքերը փակելու կարկատան օգտագործել, այլև կերպարի բնավորության մշակման ու դերասանական խաղի հիմք։
Խնդիրն այն չէ, որ Նշանյանի հերոսն իրեն զինվորականի պես չի պահում․ մարդիկ տարբեր են լինում։ Խնդիրն այն է, որ բոլորը քիչ, թե շատ նույնն են, քանի որ գրեթե բոլոր գործող անձանց համար մեկ ընդհանուր վարքագիծ ընտրելը շատ ավելի հեշտ է, քան ուրույն հոգեկերտվածքով հետաքրքիր կերպարներ ստեղծելը։
Բայց անգամ այդ միանմանության մեջ որևէ ամբողջական կերպար չկա, քանի որ անգամ նրանք, ովքեր շեղվում են այս ընդհանուր վարքագծից՝ Սոնայի ամուսին կավագործն ու թուրք սպան, ով ֆիլմի գլխավոր չարագործն է, նույնպես կենդանի մարդ չեն, այլ ուղղակի հայրենասեր ու հպարտ հայի և նենգ, բարբարոս թուրքի պաստառային պատկերումներ։
Երկխոսությունները միայն չոր ու ցամաք տեղեկատվություն փոխանցելու համար են ու չափազանց արհեստական են թվում, քանի որ բոլորը համբերատար ու հարգանքով սպասում են մինչև դիմացինը «շեքսպիրյան անբասիր դիկցիայով» իր խոսքն ավարտի, որ իրենք էլ մեխանիկորեն իրենցն ասեն։ Դերասանական խաղն ընդհանրապես, մի կողմից, արհեստականության աստիճան հաշվարկված է, մյուս կողմից էլ երևում է, որ ռեժիսորն ու դերակատարներն առանձնապես չեն խորացել ոչ մի շարժման և ոչ մի հայացքի նշանակության մեջ՝ բացառապես ապավինելով որևէ իրավիճակի հետ ասոցացվող առաջնային զգացմունքի մակերեսային պատկերմանը (տագնապի պահին աչքերը չռելն ու ծանր հևալը, մանկությունը հիշելիս ձայնը «քաղցրացնելը», դժգոհության պահին ունքերը կիտելն ու շրթունքները սեղմելը՝ ինչպես անում է մի քանի տեսարաններում երևացող ծաղրանկարային Թալեաթ փաշան, և այլն)։
Ըստ էության՝ «Սողոմոնի երգեր»-ում ոչ միայն դերասանական խաղն, այլև ողջ միջավայրն է կեղծ։ Չնայած նկարահանումների մի մասը տեղի է ունեցել Շուշիում՝ ողջ Կուտինան ասես դպրոցական ներկայացման բեմ լինի, որտեղ մարդիկ ապրում են «ախտահանված» տնակներում ու զբոսաշրջիկների համար նախատեսված հայկական ազգային տարազի խանութից 10 րոպե առաջ գնված հագուստ են կրում, որի վրա մեկ ավելորդ ծալք անգամ չկա։ Տպավորություն է, թե մսավաճառը կյանքում առաջին անգամ է ձեռքը դանակ վերցրել, իսկ գյուղացու փափուկ ձեռքերի եղունգների տակ նույնիսկ մի գրամ ցեխ չկա՝ չնայած ողջ օրը հողի հետ է աշխատում։ Անգամ պատանի Սողոմոնի դեմքի կեղտն ասես մաթեմատիկական հաշվարկների արդյունքում քսված լինի։
Արհեստականությունը սերում է նաև ֆիլմի ընդհանուր բնույթից, երբ առաջին իսկ տեսարանից պարզ է, որ ռեժիսորն ու սցենարի հեղինակներն ի սկզբանե բոլոր հարցերի պատասխաններն ունեն։ Լավագույն ստեղծագործությունները, թերևս, նրանք են, երբ հեղինակը՝ հանդիսատեսի հետ հավասար, բացահայտումների ճանապարհ է անցնում․ չէ՞ որ արվեստի ցանկացած գործ ծնվում է ինչ-որ բան հետազոտելու, ավելի խորը հասկանալու, զգալու, վերապրելու ցանկությունից։ Սակայն, «Սողոմոնի երգերի» դեպքում բացահայտելու ոչինչ չկա, քանի որ հեղինակները պարզապես վերարտադրում են թե՛ հայ արվեստում, թե՛ ամենօրյա կյանքում կարծրացած ու իդեալականացված պատկերացումներն Արևմտյան Հայաստանի կյանքի ու կենցաղի, բարի ու չար թուրքերի և անգամ իրենց գլխավոր հերոսի մասին։
Շինծու է «Սողոմոնի երգերի» Կոմիտասը։ Կամ ավելի ճիշտ՝ մեռած է։ Նա կերպար չէ, այլ հայ հանճարեղ երգահանի՝ ժողովրդական գիտակցության մեջ քարացած կարծրատիպի արտացոլանքը՝ ճիշտ ինչպես Հրաչ Քեշիշյանի «Գարեգին Նժդեհ» ֆիլմի (2013) գլխավոր հերոսը ոչ թե անհատականություն էր, այլ դատարկ պատ, որի վրա հայ հանդիսատեսը պրոյեկտում էր սեփական հուզական պատկերացումները հայ ժողովրդի մեծ հրամանատարի մասին։ Եվ պարադոքսն այն է, որ թեպետ նմանատիպ ֆիլմերը, թվում է, գովերգում ու հարգանքի տուրք են մատուցում իրենց գլխավոր հերոսներին, բայց իրականում միայն ավելի ու ավելի են քարացնում նրանց ժողովրդի գիտակցության մեջ՝ աստիճանաբար սպանելով այն ոգին ու արժեքները, որոնք կերտել են Կոմիտասն ու Նժդեհը։
Այսպիսի ճակատագրի էր արժանացել նաև Սայաթ-Նովան․ հերիք է հիշել 1960 թվականի համանուն ֆիլմը։ Սակայն բարեբախտաբար ի հայտ եկավ Սերգեյ Փարաջանովն ու բառի բուն իմաստով փրկեց աշուղին իր «Նռան գույնը» ֆիլմով (1969): Իրոք զարմանալի բան է․ կինոնկարը լրիվ պոետական է՝ զուրկ է պատմողական բոլոր տարրերից, այսինքն՝ ավանդական սյուժե ու կերպարներ չունի, բայց ապշեցնող ուժգնությամբ փոխանցում է Սայաթ-Նովայի ներաշխարհը՝ ասես հանդիսատեսին պոետի ստեղծագործական գործընթացի մասնակիցն ու բանաստեղծությունների համահեղինակը դարձնելով։ Ճակատագրի հեգնանքով «Նռան գույն»-ից 50 տարի անց ոչ միայն Սայաթ-Նովան է կրկին հայտնվել նույն դրության մեջ, այլև ինքը՝ Փարաջանովն է այսօր արժանացել այդ ճակատագրին, երբ ողջ հայությունը հպարտանում է նրանով, մի քանի զվարճալի միջադեպ կարող է պատմել նրա կյանքից, բայց ըստ էության՝ չի գիտակցում, թե ինչի համար նրան արժե սիրել, ու շատ հաճախ՝ ֆիլմերն անգամ չի նայում, գուցե որովհետև միառժամանակ կորցրել է նայելու և տեսնելու ունակությունը։
Ցավալի է, բայց «Սողոմոնի երգերի» հեղինակները ևս կա՛մ խիզախություն, կա՛մ հմտություն, կա՛մ երկուսը միասին չունեն, որ Կոմիտասին վերաիմաստավորեն՝ միս ու արյուն տան նրան իրենց ֆիլմում։ Եվ այն, որ այս ու նմանատիպ ֆիլմերը մեծ մասամբ շատ ջերմ են ընդունվում հայ հանդիսատեսի կողմից, ինչ-որ հիվանդագին երևույթի մասին է վկայում։ Ստացվում է, որ մենք անշունչ, անհոգի, անշարժ արձաններին ենք երկրպագում ու նրանց վերակենդանացնելու ոչ մի ցանկություն չունենք։ Եվ հետևաբար զարմանալի չէ, որ այն արժեքները, որոնք Կոմիտասն ու այլ մեծերն ստեղծել են, երբեք չեն մտել ու նման ստեղծագործությունների պատճառով՝ չեն էլ մտնի հասարակության հյուսվածքի մեջ։
Եվ չնայած այս ամենին՝ ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության «Ոսկե մեդալը» նոր դափնեկիր ունի։Ֆիլմի հայաստանյան պրեմիերայից հետո Վիլլալոնգան եղավ նաև Հայաստանի կինեմատոգրաֆիստների միությունում, որտեղ պարգևատրվեց «Մշակույթի ասպետ» շքանշանով։
Կողքից տպավորություն է ստեղծվում, որ պարգևատրումները ոչ թե ստեղծագործական նվաճումների համար են, այլ, նախ և առաջ, հետապնդում են որոշակի հեռահար քաղաքական նպատակներ։ Չէ՞ որ Վիլլալոնգան պարզապես շարքային հոլիվուդյան ֆիլմարտադրող չէ, այլ 2019 թվականին Ամերիկյան կինոակադեմիայի հեղինակավոր Օսկար մրցանակաբաշխությանը Լավագույն ֆիլմ ճանաչված «Կանաչ գիրք» կինոնկարի պրոդյուսերը։ Եվ ո՞վ գիտի, գուցե սա ճիշտ մոտեցում է։ Չէ՞ որ «Կանաչ գիրքն» էլ, ըստ էության, շարքային կարծրատիպային ֆիլմ էր, որը Կինոակադեմիայի անդամների շրջանում ճիշտ առաջխաղացման ու քաղաքական կոնյուկտուրայի շնորհիվ կարողացավ ստվերել իր բոլոր մրցակիցներին, որոնց մեծ մասը շատ ավելի արժանի էր այդ մրցանակին։ Գուցե իրոք պետք է մեդալներով ու շքանշաններով շահել ամերիկյան օսկարակիր պրոդյուսերի սիրտը՝ այն տեսլականով, որ նա հետագայում ավելի շահագրգռված լինի, օրինակ, «Օսկարի» նոմինանտների ցանկի մեջ հայկական թեմայով մի ֆիլմ մտցնել։
Մյուս կողմից էլ «Օսկարի» պատմության մեջ շատ ֆիլմեր են եղել, որոնք այդպես՝ պահի հրամայականով, ոսկե արձանիկ են ստացել, բայց հիմա դրանք անգամ կինոպատմաբաններն են հազարից մեկ հիշատակում։ Եռամյա «Կանաչ գրքի» մասին շատերն արդեն իսկ մոռացել են, ու, ցավոք սրտի, «Սողոմոնի երգերն» էլ մի քանի տարուց, եթե ոչ ամսից, պարզապես կջնջվի հանրային հիշողությունից։ Բայց արի ու տես, որ Կոմիտասը, թեպետ և քարացած, բայց դեռ շարունակում է արդիական մնալ՝ չնայած արդեն հարյուր տարի է անցել։ Նույնն էլ Սայաթ-Նովան, նույնն էլ Փարաջանովը։ Բայց քանի դեռ առաջնահերթությունները խեղաթյուրված են, նրանք հարատև արժեզրկման վտանգի տակ կմնան։ Եվ նույնը կարելի է ասել Հայոց ցեղասպանության թեմայի մասին։ Ու ոչ մի երաշխիք չկա, որ, պայմանական ասած, հայկական թեմայով միջակ ֆիլմի՝ «Օսկարի» ցանկում հայտնվելն այս մեծությունների կատարյալ արժեզրկումից շուտ կլինի։ Անգամ շատ հնարավոր է, որ մեկը նպաստի մյուսին։ Ամեն դեպքում շատ դժվար կլինի այսպիսի գնով նվաճված պայմանական այդ «Օսկարը» մեծ ձեռքբերում համարել։
Հարկ է ուղղակի շեշտել, որ այս հոդվածը նպատակ չունի որևէ մեկին վիրավորելու կամ նվաստացնելու, այլ ընդամենը խնդրանք է վերանայելու մոտեցումները կամ գոնե ևս մեկ անգամ մտորելու՝ արդյո՞ք այս ուղին, որը բռնել ենք Խորհրդային Միությունից անկախանալուց ի վեր, ճիշտ է։ Չէ՞ որ սեփական ու ազգային արժանապատվության զոհաբերումը՝ հանուն ինչ-որ թվացյալ ու այդպես էլ երբեք չնյութականացող «հեռահար նպատակների», և անշունչ արձանների պաշտամունքը բնորոշ են ոչ միայն հայ մշակութային իրականությանը, այլև քաղաքականությանն ընդհանրապես՝ նրան, թե ինչպես ենք շփվում իրար հետ, այլ երկրների հետ ու ինչպես ենք ներկայանում աշխարհին։ Եվ այս առումով սա պարզապես մեկ օբյեկտիվորեն վատ ֆիլմի անհասկանալի պարգևատրման հարց չէ, այլ շատ ավելի ընդարձակ ու կենսական կարևորության մի խնդիր, որը վստահաբար պատճառներից մեկն է, թե ինչու Հայաստանի Հանրապետությունն այսօր հայտնվել է այսպիսի անորոշ վիճակում։
Արթուր Վարդիկյան