Անին պատերազմը չի նկարել առաջնագծում։ Անին ամեն օր նոր պատերազմ է նկարում․ նոր ու զարհուրելի ու ահռելի մեծ, անչափելի։ Պատերազմ, որ ընթանում է որդի կորցրած ընտանիքներում ու զուգահեռաբար ընթացող երկու շատ տարբեր իրականություններում։ Անին նկարում է զոհված զինվորների ընտանիքներին՝ որպես ապացույց նրանց, մեր ու իր շարունակվող գոյության։
«Իրականում, ես չգիտեմ՝ ինչի մասին պիտի խոսեմ։ Ես ոչ մի միտք չունեմ այսօր, որովհետև ես այլևս չգիտեմ՝ ինչ է տեղի ունենում մեր կյանքում։ Ես ոչ մի պատասխան չունեմ։ Ես չգիտեմ՝ ինչ անուն տալ նրան, ինչ հիմա ապրում են զոհված տղաների ընտանիքները, նրան, ինչ տեսնում և նկարում եմ։ Սա այլ հարթության իրականություն է, քան մենք բոլորս պատրաստ էինք»,- ասում է Անին։
Ու մենք սկսում ենք ծանր զրույցը անցած սերերից, կորցրած հույսից, իր սիրուն որդուց՝ փորձելով հետաձգել առերեսումը պատերազմի հետ։
– Ի՞նչ էիր անում պատերազմի ընթացքում։
– Երբ պատերազմը սկսվեց, որդիս երկու ամսական էր։ Մինչև որդուս ծնունդը, որոշել էի, որ մի քանի ամիս հաստատ տանը կմնամ, իրենով կզբաղվեմ, կհանգստանամ։ Կփոխեմ կյանքիս ռիթմը։ Պատերազմը սկսվեց, ու ես հասկացա, որ դա անհնար է։ Որդուս դնում էի սայլակի մեջ, ու իրար հետ պտտվում էինք կամավորական խմբերի գործունեության տարածքներով, նկարում նրանց։ Հետո արդեն Արցախի կորսված տարածքներից փախստականներին էինք այցելում։
Մի անգամ որդուս ու ամուսնուս հետ այցելեցինք Շուշիից եկած ընտանիքներին։ Բնականաբար, միայն կանայք և երեխաներն էին, իսկ տղամարդիկ պատերազմում էին։ Դա, թերևս, ամենատարօրինակ պահերից էր, որովհետև այդ ընտանիքից մեկին ես նկարել էի Շուշիում՝ իրենց տանը, 2017 թ․-ին, երբ Գերման Ավագյանը 10 լուսանկարիչների հետ իրականացրեց «Շուշի 48» նախագիծը։ Այդ ժամանակ մենք երկու օր շարունակ մնացինք Շուշիում, ու առավոտից երեկո նկարում էինք մարդկանց, փողոցները, կյանքը։ Ես լուսանկարել էի մի քանի ընտանիք, որտեղ կանայք ամուսնանալուց հետո տեղափոխվել էին Շուշի։ Այդ ընտանիքներից մեկում բալիկը նոր էր ծնվել, և ես նկարում էի նրանց՝ երջանիկ, իրենց տանը, որի պատերին թիթեռնիկներ ու ծաղիկներ էին։ Երբ նրանց հանդիպեցի Երևանում՝ ժամանակավոր կացարանում, բալիկն արդեն մեծացել էր, մայրիկը երկրորդ երեխային էր ունեցել։ Եվ նրանք, թողած իրենց իրերը, տունը, թիթեռնիկներին՝ պատերի վրա, եկել էին այստեղ, և սպասում էին իրենց հայրիկին։ Դաժան էր։ Ու հեռախոսի մեջ տեսանյութ ունեին, որ ադրբեջանցիներն էին նկարահանել պատերազմի ժամանակ, թե ինչպես են մտնում հայերի տներ, կոտրում, ավիրում, վառում․․․ և նրանք այդ տեսանյութի մեջ իրենց տունն էին գտել, ու պարբերաբար նայում էին, կարոտ էին առնում՝ ցավ ապրելով, չհաշտվելով պատահածի հետ։ Բայց, մյուս կողմից, իրենց կարոտը մարելու այդ դաժան ձևն էին գտել։ Սրա մասին եմ ասում․ ես չգիտեմ ինչպես անվանել այս ամենը։ Ես ուղղակի գիտեմ, որ սա ինչ-որ զգացողություն է, որ մտնում է մեջդ ու դուրս չի գալիս այլևս։
-Ես էլ եմ նույն զգացողությունն ունեցել։ Պատերազմից 8 ամիս անց, մի օր, երբ թվում էր՝ կյանքիս ամենածանր պահերն են, հորս գործընկերներից մեկը մոտեցավ՝ խնդրելով օգնել։ Ասաց՝ «երեխայի գումարը չենք կարողանում ստանալ»։ Սկզբում չհասկացա՝ ինչի մասին է խոսքը։ Պարզվեց՝ որդին անհետ կորած է։ Ու ես հանկարծ սարսափելի ամոթ ապրեցի, որովհետև իմ ու այդ մարդու դժբախտությունը չափելի չեն, համեմատելի չեն, որովհետև արդեն ութ ամիս այդ մարդն իր որդու մասին ոչինչ չգիտի, ու ապրում է դրա հետ, անհասկանալի, անասելի ինչ-որ կերպով։ Մի քանի օր անց, երբ հարցը լուծվեց, հորս գործընկերը նորից մոտեցավ ու ասաց՝ «շնորհակալություն»։ Դրանից հետո ես չգիտեմ՝ ինչպե՞ս ապրել։ Ինչպե՞ս ապրել այդ «շնորհակալություն»-ից հետո։
-Այդ հարցը ամենահաճախն եմ ինքս ինձ տալիս։ Ես ինձ այնքան սրիկա եմ զգում այդ պահերին․․․ Երբ, օրինակ, այցելում ենք զոհված զինվորի ծնողներին, զրուցում ենք, նկարում եմ, և հրաժեշտի պահին ծնողներն ասում են՝ «շնորհակալ ենք, որ եկաք, հիշեցիք»։ Այդ պահին ուզում եմ վերանալ, մեռնել, ուզում եմ՝ գետինը բացվի, մտնեմ մեջը, որովհետև դա այն չէ, ինչ հիմա պետք է հնչի։ Որովհետև ես չգիտեմ՝ ինչ պետք է հնչի հիմա։ Որովհետև մեզ ոչ ոք չի սովորեցրել, թե ինչ է կատարվում հիմա։ Ո՞վ ենք մենք, ովքե՞ր են այդ մարդիկ։ Ի՞նչ հարաբերություններ են մեր միջև։ Ի՞նչ բառեր մենք պետք է ասենք իրար․․․
Տանից դուրս գալն ավելի ծանր է, քան ներս մտնելը։ Մարդիկ շատ դժվար են թողնում քեզ, որովհետև անընդհատ ուզում են խոսել իրենց երեխայի մասին, պատմել․․․ Միշտ հյուրասիրություն են առաջարկում, բայց մենք երբեք չենք մնում, որովհետև ինչ–որ ժամանակ կա, որից հետո ինքդ այլևս չես դիմանում։ Եվ այդ պահին, երբ դու արդեն շեմին ես, ու գիտես՝ ինչ-որ բան պետք է ասես այդ ծնողներին, ասում ես՝ «պինդ եղեք, համբերություն ձեզ»։ Ու հետո խառնվում ես իրար, ու հասկանում ես՝ սա այն չէ, ինչ պետք է ասեիր։ Գրկում ես։ Կամ, երբեմն, չես համարձակվում, իրենք են գալիս, գրկում քեզ։ Ու գլխումդ նորից նույն հարցերն են, որ պատասխան չունեն, որովհետև սրանք բոլորովին այլ հարթության ապրումներ են, մեզ անծանոթ․․․
Երբ զրույցի ընթացքում ասում եմ՝ մեկ տարի անցավ, բոլոր-բոլոր ծնողներն ասում են՝ «հիմա ավելի ծանր է», որովհետև առաջնային շոկին, որ իր գագաթնակետին հասավ ու վերածվեց այլ ինչ-որ բանի, գումարվել է նաև կարոտը, որ ուղղակի խեղդում է մարդկանց։ Գումարվել է նաև գիտակցումը, որ սա ոչ թե ինչ-որ դեպք էր, որ բաժանեց իրենց կյանքերը «առաջ և հետո»-ի, այլ տեղի է ունեցել մի իրադարձություն, որն այլևս ընդմիշտ է, երբեք չի ավարտվելու, միշտ լինելու է հետդ, ոչինչով չի սահմանափակվելու։ Երբ հասկանում ես, որ այդ կորուստն ընդմիշտ է, ամբողջ կյանքիդ համար․․․
– Ու այդքան անբնական։
– Այո, անբնական։ Ու դու ստիպված ես ապրել․․․ Մարդիկ չեն ուզում ապրել։ Մարդկանց ստիպում է ապրել այն միտքը, որ իրենց երեխայի գերեզմանը պետք է սարքել։ Չեն ուզում ապրել, բայց ապրեցնում է միտքը, որ պետք է հուշաքար կառուցեն, գինու արտադրությունը կոչեն որդու անունով, այգի կառուցեն որդու հիշատակին․․․Սա շատ ցայտուն օրինակ է, թե ինչպես են մարդիկ փորձում մերժել իրենց երեխայի մահը, պահպանել նրա ապրելը ծառի տեսքով, հուշաքարի․․․ Որովհետև այդ ամենն այնքան անարդար է, որ անհնար է դրա հետ համակերպվելը։ Մինչդեռ մենք, մեր հասարակությունը տասնամյակներ շարունակ դաստիարակվել էր այն սկզբունքներով, որ, եթե մի բան շատ ես ուզում, անպայման կլինի, որ բարին միշտ հաղթում է չարին։ Հիմա մենք հանկարծ պարզում ենք, որ գոյություն չունի բարի և չար։ Որ կան բաներ, որ որքան էլ ուզես, չեն լինելու, որովհետև իրականությունն այսպիսին է։ Մեզ ոչ ոք դրա մասին չէր ասել։
Հիմա շատ են հնչում քննադատություններ, թե այսքան բան եղավ, բայց մարդիկ չեն սթափվում։ Իրականում, այս ամենն ուղղակի այն մասշտաբների ցնցում է, այն մասշտաբների անարդարություն, ցավ, որ մենք դեռ չենք գտել այն գործիքները, որոնց միջոցով կարող ենք դա հաղթահարել։
– Հա, այս իրականության հետ հարաբերվելու ձևը չենք գտել։
– Այո, ու նորից գալով նրան, թե ինչու նորից սկսեցի նկարել։ Մի կողմից, այդ ընտանիքների հետ շփվելով դու քեզ զգում ես ավելի իրական, ավելի «իրական իրականության» մեջ ապրող, քան, երբ ուղղակի գնում ես քո տուն, շփվում ընկերներիդ հետ… որովհետև այսօրվա իրականությունն այդ մարդիկ են, մենք բոլորս ինչ-որ այլ տեղում ենք ապրում։ Որքան էլ դժվար է այդ ընտանիքներին նկարելը, որքան էլ այդ ցավի, տխրության մի մասը հետդ քո տուն ես բերում՝ քո ընտանիքի, երեխայի մեջ, միևնույն է, հասկանում ես, որ ավելի լավ է այդ իրականությունը, քան այդ իրականության մերժումը։
Իրականում, լուսանկարն էլ պատերազմի ընթացքում օգտագործվեց որպես քարոզչության միջոց։ Մարդիկ գնում, լուսանկարվում էին ինչ-որ տեղերում և դա օգտագործում որպես հաղթանակի ապացույց։ Որովհետև լուսանկարը կախարդական ազդեցություն ունի. եթե տեսել ես, ուրեմն եղել է, եթե լուսանկարել ես, ուրեմն դա կա։ Լուսանկարը՝ որպես գործիք, մի կողմից մեզ անդադար պահում էր պատերազմի մեջ, մյուս կողմից էլ…
– Մյուս կողմից էլ հետճշմարտություն ստեղծում. մի բան, որ չկար, բայց ուզում էինք հավատալ։
– Այո։ Ես հիշում եմ՝ առաջին օրերին, երբ շատ լուսանկարներ էին հրապարակվում ապաստարաններից, ինչ ռոմանտիկայով էինք նայում դրանք՝ որպես լրագրող, լուսանկարիչ։ Մենք սպասում էինք, որ մեզ պատերազմի մասին ինչ-որ ռոմանտիկ պատմություններ տան։ Մտածում էինք՝ «օյ, երեխաները խաղում են ապաստարանում, ինչպիսի հակապատերազմական քարոզ»։ Հիմա, երբ հետ եմ նայում, մտածում եմ՝ ինչ շատ է մարդու մեջ ինքնախաբեությունը և խաբված լինելու ցանկությունը, հատկապես, երբ պատրաստ չես ընդունել իրականությունը։ Շատ մեծ խիզախություն է պահանջվում իրականությունն ընդունելու համար։ Բայց մենք բոլորս գտնվում էինք մի իրավիճակում, երբ մեզ մի փոքրիկ սուտ էր պետք, որ փրկօղակի նման բռնվեինք դրանից։
Այս պատերազմը նաև քանդեց բոլորիս՝ լրագրողների, լուսանկարիչների ու մյուս բոլոր մարդկանց պատկերացումներն այն մասին, որ պատերազմն ինչ-որ ռոմանտիկ բան է՝ հերոսություն, գաղափարական, ինքնազոհության ակտ։ Քանդեց պատկերացումն այն մասին, որ լավը միշտ հաղթում է վատին։ Իսկ մենք լավն էինք, մեր տեսանկյունից։ Իրականում, պատերազմում երբեք գեղեցիկ չեն զոհվում։
– Մահվան մեջ, ընդհանրապես, գեղեցիկ ոչինչ չկա։
– Հա։ Իրականում, պատերազմն այն է, ինչ հիմա ենք լսում․ պատմություններ դաժան մահերի մասին, տառապանքների… Հիմա ամենաշատն ինձ հենց դա է ցնցում զոհված տղաների ծնողների խոսքի, ապրումների մեջ։ Ի՞նչն է, որ նրանց հանգիստ չի տալիս, ի՞նչը նրանցից քունը խլել, ի՞նչն է նրանց ուղղակի հյուծում, նրանց առողջությունը, սիրտը… Այն, թե ինչ է իրենց երեխան զգացել զոհվելուց առաջ, որքան է վախեցել։ Ի՞նչ է զգացել, երբ ընկերները զոհվել են, և հասկացել է, որ հաջորդն ինքն է։ Ի՞նչ է զգացել տղան, որ վիրավոր ժամանակ զանգահարել է հորն ու ասել՝ «մեռնում եմ, պապ, աղոթիր ինձ հետ»։ Ի՞նչ է կատարվել այն տղայի հետ, ով կյանքի վերջին րոպեին արնաքամ լինելով զանգահարել է պապին՝ ծնունդը շնորհավորելու ու ասել՝ «էլ չեմ զանգելու, բայց ոչ մեկին չասես»։ Ազնիվ լինենք.մենք բոլորս էլ հոգևոր էակներ ենք, կյանքի և մահվան մասին մեր պատկերացումներով։ Բայց հարցը կյանքն ու մահը չեն, այլ այն, թե ինչ է տեղի ունենում այդ անցման ընթացքում․․․ Մարդիկ կան, որոնց մի փոքրիկ ոսկոր է հասել իրենց երեխայից։ Մարդիկ կան, որ հրաժարվում են վերցնել աճյունը, ու հավատում են, որ իրենց որդին հետ է գալու։ Ու մարդիկ պատրաստ են տասնամյակներ շարունակ սպասել։ Մի ամբողջ կյանք։ Որովհետև դա ավելի հեշտ է, քան պատկերացնել այն, ինչ եղել է։
Տարիներ առաջ ընկերներիցս մեկն ասաց՝ «շատ տղաների համար բանակ գնալը իրենց կյանքի առաջին «տեղ գնալն է»։ Եվ, իսկապես, հատկապես գյուղերում ծնված, ապրած տղաների համար բանակը հենց «տեղ գնալու» նման մի բան է եղել։ Պատերազմի ժամանակ այս ձևակերպումն այնքան գլոբալ դարձավ ինձ համար։ Երեխաները, որ ոչինչ չէին հասցրել անել, դպրոցից հետո գնացին մի տեղ, որն իրենց կյանքի վերջը դարձավ։ Ու նորից գալիս ենք անարդարությանը, որովհետև մեր պատկերացրած արդարության մեջ մարդը պետք է հասցնի ինչ-որ կյանք ապրել, բարդություններ հաղթահարել, հերոսական փուլեր անցնել, ու խոր ծերության մեջ հետ նայի իր անցած ճանապարհին և ասի՝ «ես հասկացա, ես ապրեցի, ես կարողացա»։ Բայց, իրականում, դա այնքան հեռու է այս ամենից։
– Ինքդ քեզ համար ձևակերպե՞լ ես, թե հիմա ինչ ես նկարում։
– Ես նկարում եմ մարդկանց պատմությունները։ Տեխնիկական իմաստով՝ ես լուսանկարում եմ լուսանկարներ, որովհետև այդ տղաներից մնացել են միայն լուսանկարներ։ Ծնողների տներն ուղղակի պատված են լուսանկարներով՝ ծննդյան օրվանից մինչև վերջին ժպիտը։ Եվ այդ տղաների պատմությունները պատմելու միակ ձևը մնում է լուսանկարները լուսանկարելը։ Ու դու անվերջ նկարում ես այդ լուսանկարները։ Ու աչքիդ առաջ են լինում այդ կյանքերը՝ ծնունդից մինչև մահ։
Հիմա, քանի որ քիչ ժամանակ է անցել, դժվար է ինչ–որ կոնցեպտուալ բան մտածել։ Այս պահին սա ավելի շատ կարիք է, որ զգում են թե՛ ծնողները, թե՛ մենք՝ լուսանկարիչները, ովքեր ուզում են ինչ–որ կերպ մաս կազմել այդ մարդկանց ցավին և, ուղղակի, հրաժարվում են ապրել այլ իրականության մեջ, քան այն, ինչ կա։
– Իսկ ինչպիսի՞ն են այդ կյանքերը, որ անցնում են աչքիդ առջևով։
– Ժպիտներով են։ Եվ շատ հաճախ հարազատները, հատկապես քույրիկները, շապիկներ են տպում եղբայրների լուսանկարներով, կրում են դրանք։ Ու դու մտածում ես՝ գուցե իրո՞ք այդ տղաների կյանքը շարունակվում է լուսանկարների միջոցով։ Գուցե նրանք իրո՞ք շարունակում են մաս կազմել իրենց հարազատների կյանքերի՝ հենց այդ լուսանկարներով, ժպիտներով, ոչ թե այն ծանր նկարներով, որ շատ հաճախ ծնողները պահում են իրենց հեռախոսների մեջ, որ արվել են դիահերձարաններում, և որոնք չեն ջնջում, որովհետև դա իրենց երեխայի վերջին լուսանկարն է։ Եվ, քանի որ նրանք իրենց մեղավոր են զգում ապրելու համար, հաճախ նայում են այդ լուսանկարները՝ զգալու համար իրենց երեխայի ցավը, կարծես այդկերպ փորձելով քավել իրենց՝ ողջ լինելու մեղքը։ Իրենք իրենց ցավացնելով։ Դա վերմարդկային ինչ-որ բան է։ Մարդիկ, որ հիմա ապրում են, այնքան ուժեղ են․․․ Ես չեմ պատկերացնում։ Նրանք կարողանում են նայել այդ լուսանկարները, մենք՝ ոչ։ Նրանք ոչ թե ուժեղ են, այլ․․․ գուցե նրա՞նք են մարդիկ հիմա։ Իսկ մենք բոլորս ինչ-որ այլ տեղերում ենք, ինչ-որ փրկօղակներ ենք գտնում, ապրում ենք։ Իսկ նրանք իրականության մեջ են, ու, գուցե, այդ պատճառով էլ, հաճախ, ավելի սթափ են։
– Հիմա վատ հարց եմ տալու, որին կարող ես չպատասխանել։ Բայց այդ հարցը ես ինքս էլ ինձ հաճախ եմ տալիս․․․ այդ տղաների մայրերը իմ տարիքին են։ Հիմա, երբ որդի ունես, ավելի ուժե՞ղ ես։
– Ինձ թվում է՝ մենք բոլորս ինչ-որ իմաստով սովորել ենք ապրել մեղքի զգացումով։ Ես էլ վատ բան կասեմ հիմա, բայց․․․ ամեն անգամ այդ տղաների տներից վերադառնալիս՝ ես մեղքի զգացում ունեմ, որ կարող եմ տղայիս գրկել, սիրել, վայելել իր ներկայությունը, իր բուժիչ ծիծաղը, որ դուրս է հորդում ու գրկում ինձ՝ ոտքից գլուխ․․․Երբեմն գրկում եմ նրան ու լաց լինում։ Բայց այդ պահին, երբ մեղքի զգացում եմ ունենում այն մտքից, որ ես կարող եմ գրկել իմ տղային, իսկ հազարավոր մայրեր՝ այլևս երբեք չեն կարողանա, ես կանգնացնում եմ միտքս։ Ես կվախենամ մտածել ավելին։ Ամեն անգամ, երբ որդուս հետ զբոսնում ենք, անծանոթ մարդիկ հարցնում են՝ «վայ, ինչ սիրուն է, տղա՞ է»։ Ասում եմ՝ այո։ Ասում են՝ «ապագա զինվոր»։ Այդ պահին սիրտս կոտրվում է, ու ես նորից դադարում եմ մտածել, որովհետև ես ոչ մի հարցի պատասխան չունեմ հիմա։ Որովհետև այն գործիքներն ու գիտելիքները, որ ունեինք, չաշխատեցին։
– Ինձ թվում է՝ ոչ ոք չունի, չնայած՝ առաջին պատերազմից հետո պետք է ինչ-որ հետևություններ անեինք, առնվազն՝ այս իրականության հետ հարաբերվելու հմտություններ ձևավորեինք։
– Չենք արել, որովհետև մենք մեզ միշտ շատ ենք սիրել։ Մենք մեզ չենք քննադատել։ Որովհետև հաղթողը կարող է իրեն այդ շքեղությունը թույլ տալ։ Մենք օգտվել ենք հաղթող լինելու շքեղությունից։ Եվ դա մեզ կուրացրել է։
– Ի՞նչ ես կարծում, որքա՞ն դեռ կանես այս նախագիծը։
– Գուցե դադարեմ անել, երբ զգամ, որ այլևս չեմ կարող։ Բայց, միևնույն ժամանակ, ես չգիտեմ՝ ինչ է նշանակում «չեմ կարող»։ Երբ կան մարդիկ, որ ապրում են այդ աղետի մեջ, իմ «չկարողանալ»-ը ո՞րն է։ Գուցե, երբ ծնողներն այլևս չցանկանան, կամ դրա կարիքը չլինի։ Հիմա շատ հաճախ ծնողներն են դիմում մեզ, որ այդ նյութը, լուսանկարն ունենան՝ որպես հիշատակ։ Որովհետև դա ևս աշխարհի վրա, ժամանակին իրենց որդու գոյության ապացույցն է։ Իսկ նրանք ապացույցներ են հավաքում։ Ծնողներ կան, որ որդու մահից հետո, նրանից ոչ մի մասունք չստանալով, գնում են դպրոց, վկայականի կրկնօրինակը վերցնում կամ զինգրքույկի․․․ որովհետև այդ ամենը ապացույց է, որ իրենց տղան եղել է։ Որովհետև առանց այդ ամենի, կստացվի, որ իրենց տղան եղել է միայն իրենց գլխում։ Ժամանակի հետ հիշողությունը կմարի, ժամանակի հետ կմահանան այն մարդիկ, ովքեր հիշում են իրենց երեխային։ Եվ ի՞նչ կլինի հետո։ Մարդիկ վախենում են, որ իրենց երեխաները կմոռացվեն։ Իսկ մենք այսօր, ըստ էության, ոչինչ չենք անում այդ մարդկանց վախերը փարատելու համար։ Որովհետև անգամ մեկ տարի անց, մենք լավ չենք հասկացել աղետի իրական մասշտաբները։ Չգիտեմ, երբ կկարողանանք անել դա։ Բայց որքան գիտակից, մարդկայնորեն մոտենանք դրան, այդքան շուտ կկարողանանք։ Շատ դժվար է ապրել այս ամենի հետ, բայց որքան շուտ հասկանանք, որ այս պահին ոչինչ չենք կարող փոխել, չենք կարող տղաներին հետ բերել, հողերը, հավաքվենք, մի լավ լաց լինենք, գիտակցենք կատարվածը, այդքան շուտ կկարողանանք ապրելու նոր ձևեր գտնել։
Զրույցը՝ Սոնա Մարտիրոսյանի