Սերժ Ավեդիքյան․Թուրքիան շարունակում է ջնջել հայկական մշակութային հետքը
«Իմ ուշքն ու միտքն էր նկարելը, պահելը, ասես անգիտակցաբար գիտեի, որ ամեն ինչ ջնջվելու է, և այդպես էլ եղավ»։
Ֆրանսահայ դերասան, ռեժիսոր, սցենարիստ, պրոդյուսեր, «Ոսկե արմավենու ճյուղ» մրցանակի դափնեկիր Սերժ Ավեդիքյանը պատմում է իր նոր՝ «Վերադարձ Սոլոզ» վավերագրական ֆիլմի մասին, որն այս տարի ներկայացվել է «Ոսկե ծիրան» միջազգային կինոփառատոնի «Տարածաշրջանային համայնապատկեր» մրցութային ծրագրում։ Սակայն, ռեժիսորը Հայաստանում է ոչ միայն ֆիլմը հայ հանդիսատեսին ներկայացնելու, այլև «անելիքները շատ են»՝ ասում է։
–Պարոն Ավեդիքյան, «Վերադարձ Սոլոզ» ֆիլմը պատմում է Ձեր նախնիների գյուղի մասին, որը գտնվում է Ստամբուլից 170 կմ հեռավորության վրա։
-Այո, սա վավերագրական ֆիլմ է, 33 տարվա աշխատանք։ Մի անգամ չէ՝ այցելել եմ այդ գյուղ, որը Թուրքիայի ստեղծումից առաջ ամբողջությամբ հայկական և քրիստոնեական է եղել։ Հայերը շատ ակտիվ են եղել այնտեղ, ես էլ ժառանգել եմ այդ ակտիվությունը․ մետաքս էին մշակում, գործակցում էին Ֆրանսիայի, Ճապոնիայի հետ։
Ֆիլմով ցանկացա ոչ միայն գյուղի պատմությունը պատմել, այլ ցույց տալ՝ ինչպես է հայերից առաջ և հետո փոխվել, իսլամացվել գյուղը, ինչպիսին է դարձել Թուրքիան այսօր, ինչպես է այն շարունակում ջնջել հետքերը բոլոր այն մշակույթների, որոնք ավելի վաղ են գոյություն ունեցել։ Կարծում եմ՝ սեփական հետքերն էլ են ջնջում, նրանց քաղաքական շարժումը միայն ջնջել է ենթադրում։
Ֆիլմս քաղաքական ենթատեքստ չունի, ոչ էլ ռեպորտաժ է, սա իմ սուբյեկտիվ հայացքն է Սոլոզում ապրող մարդկանց վերաբերյալ։ Իմ երկրորդ այցի ժամանակ բացահայտեցի, որ նրանք թուրք չեն, Բուլղարիայից կամ Հունաստանից են, նրանք իսլամացվել են Օսմանյան կայսրության ճնշման տակ։ Ֆիլմը ցույց է տալիս, որ մեծ պատմությունները բացասական են ազդում մարդկանց վրա։ Ես 33 տարվա մեջ 4 անգամ գնացել եմ Սոլոզ՝ 3 անգամ թաքուն, 1 անգամ օրինական։
–Խնդիրներ չառաջացա՞ն այն առումով, որ նկարահանումները համաձայնեցված չէին։
–Ես ծնվել եմ Սովետական Միությունում և իբրև պիոներ ու կոմսոմոլ սովորել եմ թաքցնել այն, ինչ պետք է թաքցնել։ Եթե դու ճիշտ ես և որոշել ես ինչ-որ բան անել, ուրեմն պետք է անես։ Իսկ Թուրքիայի պես երկրները, որ իբր դեմոկրատական են, ոչ թե ուշադրություն չեն դարձնում, այլ չեն կարող ամեն ինչ հսկել, արգելել։ Այնպես, որ կամքի ուժն է ամենակարևորը։ Խոչընդոտներ եղել են միայն տեղացիների հետ, որոնք մտածում էին, թե եկել եմ հայերի գերեզմանաքարերը տանելու, նրանց հարստությունները գտնելու։ Իմ ամեն այցից հետո գերեզմանաքարերը ավելի քիչ էին, կառավարությունը վերացնում էր դրանք։ Վերջին այցս անցյալ ձմեռ էր, ու երեխաները, որոնց հանդիպել էի նախորդ այցելությունների ժամանակ ու հիմա արդեն մեծ մարդիկ էին, ամբողջությամբ կաշկանդված էին իրենց երկրի քարոզչության պատճառով, իսլամացված էին, ոչ մի կին չկար փողոցներում։ Ֆիլմը պատմում է, թե ինչպես է կրոնը պատկանում մի իշխանության, որը քարոզչությամբ է զբաղված միայն։
–Մինչև մեծ էկրան բարձրանալը, ֆիմը հետաքրքիր, բավական բարդ ու երկար ճանապարհ է անցել՝ սկսած 1987 թվականից։ Ի՞նչն էր ստիպում Ձեզ նորից ու նորից վերադառնալ Սոլոզ։
–Ստիպում էր այն, որ հայ եմ, չեմ կարող մոռանալ այն, ինչն անմոռանալի է։ Կարծում եմ՝ բոլորս, ոչ միայն հայերը, կերտում են իրենց պատմությունը կորստի վրա․․․ Ստիպված ենք, ուրիշ ելք չունենք։ Եվ պարզվում է, որ հայերը՝ թե՛ Հայաստանում, թե՛ սփյուռքում, ավելի են ստիպված ամենը կառուցել կորստի վրա։ Ես դա չեմ կարողանում ընդունել։
Ինչքան էլ Թուրքիան շարունակի չընդունել ցեղասպանությունը, մենք պետք է այնպես անենք, որ մնացած ժողովուրդներն իմանան դրա մասին։ Թուրք պատմաբաններ կան, որ «ցեղասպանություն» բառն են օգտագործում, Իսրայելում էլ կան մասնագետներ, որոնք ընդունում են այդ փաստը, բայց Իսրայելը՝ իբրև պետություն, չի ընդունում։ Քաղաքականությունը կապ չունի իրականության հետ, այն հիմնված է միայն շահի և տիրելու գաղափարի վրա։ Այնպես, որ ես նախ ինձ եմ խորհուրդ տալիս՝ միայն կորստյան վրա չկառուցել։ Ես կարծում եմ՝ մենք ընդունակ ազգ ենք և կարող ենք դրական ձևով ապրել։
–Դուք հարցազրույցներից մեկում նշել եք, որ 2019-ին «կրկին վերադարձաք Թուրքիա, որովհետև զգում էիք՝ ինչ-որ բան է կատարվելու»․․․ Ի՞նչ տեղի ունեցավ։
–Չէի կարող պատկերացնել, որ պատերազմ կլինի, չէի կարող պատկերացնել, որ քովիդ է լինելու։ Ֆիլմիս պրոդյուսերը ես եմ․ ոչ ոք չէր համարձակվում դա անել, ասում էին՝ գնացել ես, նկարել ես, ինչու՞ ես 4-րդ անգամ գնում։ Իսկ ես ուզում էի տեսնել, թե «ինչ» են դարձել իմ տեսած երեխաները։ Ես զգում էի, որ Թուրքիայում քաղաքական փոփոխությունները շարունակվելու են։ Կար նաև ծագումով բուլղարացի մի տղամարդ, որ շատ բարի էր ու միշտ ինձ ընդունում էր, գերեզմանաքարերն էր ցույց տալիս․․․ Ես նաև ուզում էի նրա գերեզմանին գնալ։
–Սոլոզ էիք գնուոմ ֆիլմ նկարելու մտքով, թե՞ դա ուղղակի արմատների կանչն էր։
–Ես ուղղակի արմատների կանչով չէի կարող գնալ, ես կարող էի գնալ՝ միայն տեսախցիկը ուսիս։ Իմ ուշքն ու միտքն էր նկարելը, պահելը, ասես անգիտակցաբար գիտեի, որ ամեն ինչ ջնջվելու է, և այդպես էլ եղավ։ Ինտուիցիան արվեստագետի համար շատ կարևոր բան է։ Ես ուզում էի խոսել մարդկանց հետ, ծանոթանալ և հասկանալ՝ ովքեր են ապրում այդտեղ, ընդունու՞մ են եղելությունը, գիտե՞ն ինչ-որ բան։
–Գիտեի՞ն։
–Գիտեին, որ ապրում են հայերի տներում, գիտեին, որ գերեզմանաքարերին հայալեզու փորագրություններ են։ Գիտեին, բայց հետս շփվելուց հետո ավելի շատ իմացան, ես էլ իրենց մասին շատ բան իմացա, իմացա որ իրենք էլ են երկիր, մշակույթ ու լեզու կորցրել։ Իսկ այսօր ստիպված են լինել նացիոնալիստ Թուրքիայի մի մասնիկը։
–2007 թվականին նկարահանել եք «Մենք խմեցինք նույն ջուրը» վավերագրական ֆիլմը հայ-թուրքական հարաբերությունների վերաբերյալ: 2010-ին Կաննում արժանացել եք «Ոսկե արմավենու ճյուղի»՝ «Շների կղզին» անիմացիոն ֆիլմի համար: Այս տարի էլ, ինչպես արդեն նշեցինք, «Վերադարձ Սոլոզ» ֆիլմը ներկայացրեցիք։ Ինչու՞ են պատմական կոնտեքստն ու անցյալն այդքան կարևոր Ձեզ համար։
–Արվեստը ունի փաստագրական կողմ, թողնում է հետքեր։ Կաննում մրցանակ ստացած անիմացիոն ֆիլմումս հայերի մասին ոչ մի կերպ չեմ խոսում, ես պատմում եմ միայն Ստամբուլի կղզիներից մեկի 30 000 շների մասին, որոնց վերացրին։ Բայց Ֆրանսիայում մամուլը գրեց, որ սա հայերի Ցեղասպանության մետաֆորն է․ սա է արվեստի կոնտեքստն ու մոտեցումը, այն հնարավորություն է տալիս անուղղակի ձևով ինչ-որ բան հուշել։ «Վերադարձ Սոլոզ»-ում էլ ես չեմ ստիպում ոչ ոքի խոսել, ես լսում եմ մարդկանց, եթե Ցեղասպանությունը չեն ընդունում, ես էլի լսում եմ․ նրանք ասում են, որ չեն ուզում ընդունել, որովհետև չեն կարող։
–Դուք Ֆրանսիայում եք ապրում, Հայաստան եք եկել՝ մասնակցելու «Ոսկե ծիրանին», բայց, եթե չեմ սխալվում, մեկ այլ առիթ էլ կա՝ Դրամատիկական արվեստի երկլեզու արվեստանոցի աշխատանքի մեկնարկը։ Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում արվեստանոցը։
–Երբ եկել էի Խաչիկ գյուղում ֆրանսիական ֆիլմի նկարահանումների, նկատեցի, որ հայ դերասանները կարիք ունեն շփվելու, գիտելիքներն ընդլայնելու, լեզու սովորելու։ Ես ֆրանկոֆոնիայի ադեպտ եմ, ցանկանում եմ, որ Հայաստանում ֆրանկոֆոնիան ավելի մեծ զարգացում ունենա նաև արվեստի առումով։ Ֆրանսիացի բարեկամներս, տարբեր արվեստագետներ առանց երկար համոզելու համաձայնեցին գալ և դասավանդել Հայաստանում 10-14 օր։ 28 թեկնածու ունենք, ընտրել ենք 80 հոգուց։ Նրանք արդեն 2 ամսից ավելի է՝ ֆրանսերեն են սովորում, ամբողջն անվճար է։
Մեզ աջակցել են Ֆրանսիայի դեսպանատունը, «Ազնավուր» հիմնադրամը, «Ավրորան», որը համաձայնեց օգնել։ Արցախից էլ 5 թեկնածու ընտրեցինք, թեկնածուներ ներգրավենք, և մենք, իհարկե, 5 թեկնածու Արցախից ընտրեցինք, որոնցից 3-ը Շուշիից են։ Կարծում եմ, դասընթացի 6 ամսվա ընթացքում նրանք կստանան զանազան գիտելիքներ և ներքուստ կհարստանան։ Վերջում այն երիտասարդները, որոնք ավելի լավ կտիրապետեն ֆրանսերենին, կկարողանան գալ, փորձ հավաքել Ֆրանսիայի կոնսերվատորիաներում մոտ 3 շաբաթ, ու հետ կգան Հայաստան։ Դա էլ է ինձ ոգևորում, որ գնալ-գալու հարց կա, և ոչ՝ փախչելու։
Ես բաց նամակ էի ուղղել Կառավարությանը, ասել, որ Մշակույթի նախարարությունը շատ կաևոր կառույց է, այն պետք է օղակ լինի Հայաստանի և Սփյուռքի միջև, դառնա հարթակ Հայաստանում աշխատել ցանկացողների համար։ Մշակույթը մեծ արդյունաբերություն պետք է լինի մեզ համար, մենք արվեստի ժողովուրդ ենք։ Ես չեմ հասկանում՝ ինչու դա առաջնահերթություն չէ․ կինոն նաև տնտեսական հարցերում կարող է օգնել։ Իսկ պետությունը, կարծես, ոչ թե չի ցանկանում, այլ չի անում այն, ինչ պետք է անել։
–Ի՞նչ ծրագրեր ունեք ապագայում․ երբ սպասենք Ձեր նոր ֆիլմերին։
–Արդեն սկսել եմ նոր լիամետրաժ ֆիլմի աշխատանքները, էլի շարունակում եմ թեման, որի մասին խոսեցինք։ Այս նախագծի վրա աշխատում եմ մոտ 15 տարի, բարդ գործընթաց էր, բայց ստացվում է։ Ֆիլմի ավանումն է «Վերջին շրջանը Ստամբուլում», գործողությունները շավալվում են 46 թվականին, ճանապարհորդություն է Ադիս Աբեբայից (Եթովպիայի մայրաքաղաք) մինչև Ջիբութի (պետություն Աֆրիկայի հյուսիս-արևելքում), հետո Ստամբուլ, նաև հայերի պատմությանն է անդրադարձ կատարվում։ Իսկ ոճը․․․Ֆիլմում օգտագործում եմ սև ու սպիտակ վավերագրական կադրեր ու դերասաններիս դրանց մեջ։
Հարցազրույցը՝ Դիանա Գասպարյանի