Վաղինակն ասում է՝ պատերազմն իր համար ցավալի ճամփորդություն է, օրագիր՝ անարդարության, ճշմարտության ու իմաստների մասին։ Ճամփորդություն, որը սկսվել էր 2016 թվականի ապրիլին ու ձգվում էր ստի միջով։
Վաղինակ Ղազարյանի «Քնած զինվորը» աշխարհին պատմեց Հայաստանի, դրա արմատի ու արթուն ցավի մասին։
– Երբ որոշեցիք, որ գնում եք Արցախ, ի՞նչ մտքեր ունեիք։ Կարծում էիք՝ Ապրիլյան պատերազմի նմա՞ն կլինի։
– Ապրիլյան պատերազմի ընթացքում, ցավոք, լուսանկար քիչ եմ արել, հիմնականում վիդեո եմ նկարել։ Հիմա, երբ հետահայաց մտածում եմ, ափսոսում եմ դրա համար, որովհետև պահեր կար, որ ճիշտ լուսանկարի համար էր։ Կեսօր էր, երբ մայրս ասաց, որ պատերազմ է սկսվել։ Սկզբում ուղղակի չհավատացի։ Հետո, երբ հեռախոսս վերցրեցի և սկսեցի կարդալ, հասկացա, որ ամեն ինչ լուրջ է։ Շոկ, տագնապ… Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ էլ ուշ իմացա։ Գնում էի խանութ, երբ հանկարծ նկատեցի, որ մարդիկ ահավոր փոխված են։ Դա, իրոք, աչքի համար նկատելի փոփոխություն էր, ֆիզիկական։ Տագնապած, իրար հետ փսփսացող․․․ Այդ փորձառությունը ունենալով՝ այս անգամ ավելի հեշտ հավատացի տեղի ունեցողին, բայց, միևնույնն է, հույս ունեի, որ կարճ կտևի։ Ես ուղղակի քաղաքական հետևություններ չէի արել։ Եթե արած լինեի, կհասկանայի, որ սա կարճատև պատերազմ չի կարող լինել։
Իրականում, կասկած չկար, որ պետք է գնամ։ Միակ կասկածս այն էր, թե զենքով պետք է գնա՞մ, թե՞ ապարատով։ Հետո որոշեցի՝ ապարատով գնալ, եթե բանը հասնի նրան, որ կարիք լինի, ապարատը կդնեմ ու զենք կվերցնեմ փոխարենը։ Ի վերջո՝ զինկոմիսարիատում իմ տեղը գիտեին, կկանչեին, կգնայի։ Այդպես, սեպտեմբերի 28-ին գնացի Արցախ։
– Իսկ ապարատով գնալու կարևորությունը ո՞րն էր։
– Հետաքրքիր հարց է։ Ապրիլյանի ժամանակ հասկացա, որ, եթե մնամ տանն ու լուրեր կարդամ, ուղղակի չեմ կարողանա։ Ես պետք է գործողությունների վայրում լինեմ։ Եվ հետո՝ գործողությունների վայրում լինելը, հաճախ, ավելի հեշտ է, քան տանը նստած լուրեր կարդալը։ Իրականում, այնտեղ էլ գործողությունների կիզակետում չէի, «թիկունքում» էի, չնայած, որ առաջնագիծ գնալ շատ էի ուզում, բայց արգելքները շատ էին։ Հետո առաջնագծում հայտնվեցի, իհարկե, բայց Հայաստանի առաջնագծում։
Ես միշտ առանձին եմ եղել ընդհանուր լրատվական դաշտից։ Միայնակ եմ աշխատել, Ստեփանակերտում ընկերոջս տանն եմ մնացել, այսինքն՝ նկուղում։ Ուղղակի առավոտյան արթնանում էի ու որոշում՝ որ ուղղությամբ գնալ այդ օրը։
– Իսկ ե՞րբ պատերազմը նյութականացավ, անձնական դարձավ։
– Բաներ կան, որ հիշողությունը ջնջում է․․․ Ստեփանակերտում գործընկերոջս՝ Նազիկի որդուն հանդիպեցի՝ Միկային։ Իր հետ էի՝ մինչև բոլորն ավտոբուսները նստեցին ու գնացին։ Ընթացքում անընդհատ կապի մեջ էի Նազիկի հետ, ու նա ասում էր՝ «հետը մնա, մինչև վերջ հետը մնա»։ Երբ Միկան բարձրացավ, և ավտոբուսը շարժվեց, մեղքի անասելի զգացում ունեցա, վախի։ Այդ պահին պատերազմն ինձ համար անձնավորվեց։ Եվ հետո, երբ Միկայից 20 օրից ավելի նորություն չկար, ինձ չափազանց մեղավոր էի զգում։ Չգիտեմ՝ ինչու։ Երևի մտածում էի, որ կարող էի ինչ-որ բան կանխել։ Համարում էի, որ իմ անձնական պատասխանատվության տակ էր նա։ Ես վերջին մարդն էի, որ տեսել էր Միկային։ Եվ, երբ գրեթե մեկ ամիս անց լուր ստացանք Միկայից, որ ամեն ինչ կարգին է, ուրախությանս չափ չկար։
Մինչև այդ պահը մի տեսակ «մատների արանքով» էի նայում կատարվողին։ Այդ օրն էլ հստակ հիշում եմ, որ երկնքում անօդաչու սարք էր պտտվում, բայց բոլորը դրսում էին, վերև էին նայում, մատով ցույց տալիս․․․ Ես Ապրիլյանի փորձով անընդհատ ասում էի, որ թաքնվեն, չմնան դրսում։ Արցախցիներն ընդհանրապես շատ պինդ մարդիկ են, ուժեղ։ Վերջերս Մարտունի էինք գնացել մի խմբի հետ, որն աջակցություն էր առաջարկում պատերազմի հետևանքով տուժածներին։ Ու մարդիկ հրաժարվում էին, ասում էին, որ կարիքը չունեն։ Բայց ինչպե՞ս չունեն։ Իհարկե, հետո աջակցելու ձևը գտանք, բայց, ամեն դեպքում, մարդիկ շատ արժանապատիվ են։
– Այդ օրերին պարտության տագնապ կա՞ր։
– Հիշում եմ՝ մի անգամ ստեփանակերտցի ընկերոջս հարցրեցի՝ բա որ պարտվե՞նք։ Ասաց՝ դա անհնար է։ Բայց ես անընդհատ մտածում էի՝ հաղթանակն ինչպե՞ս պետք է լինի։ Պաշտպանությունը վաղ թե ուշ ընկնում է։ Հաղթանակի համար հակահարձակում է պետք։
– Ես էլ չէի հավատում պարտությանը։ Ես ուղղակի շատ պարզ գիտակցում ունեի, որ, եթե պարտվենք, կպարտվենք ամեն ինչ՝ ներկա, անցյալ, ապագա, հայրենիք։ Հիմա սարսափելի է թվում, բայց մտածում էի՝ ինչ գնով էլ լինի, պետք է հաղթենք, որովհետև սա անդառնալիության կետն է։
– Ես էլ էի հավատում, որ հաղթելու ենք։ Հիմա սա ինքնախարազանում չէ, բայց կարծում եմ, որ մեր բոլոր իշխանությունները՝ մինչև մեր օրերը, արժանի չէին հաղթանակի։ Իսկ, եթե անգամ արժանի են եղել, չեն կարողացել այդ արժանիքը նյութականացնել։ Սա չի նշանակում, որ ադրբեջանցիներն արժանի են, ոչ։ Ուղղակի նրանք, այսինքն՝ մեկ հոգի, նպատակ դրեց և արեց ամեն բան՝ այդ նպատակին հասնելու համար։ Մենք անգամ Ապրիլյան պատերազմից ոչ մի դաս չքաղեցինք։ Մենք ոչ մի հետևություն չարեցինք։ Մենք ոչինչ չարեցինք հաղթանակին արժանի լինելու համար։ Խոսքս մարդկանց, զինվորների մասին չէ, այլ որոշում կայացնողների։
– Ապրիլյան ու այս պատերազմներն իրար նմա՞ն էին։
– Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ ես շատ վտանգավոր իրավիճակներում եմ եղել։ Իրոք վտանգավոր, երբ կողքիս ռումբեր են պայթել, և այլն։ Այս անգամ նման իրավիճակում չեմ եղել, այսինքն՝ ֆիզիկական վախ չկար, բայց կար ավելի սարսափելի վախ. ես վախենում էի գերի ընկնելուց։ Այդ ժամանակ ես մի քանի «Տելեգրամ» ալիքների էի բաժանորդագրվել, որտեղ սարսափելի տեսանյութեր էին տեղադրում՝ ռազմական հանցագործությունների վերաբերյալ։ Խոսքը մեր պատերազմի մասին չէ։ Ես նայում էի այդ տեսանյութերը, շատ, երկար։ Ես փորձում էի ինքս ինձ ընտելացնել այն բոլոր սարսափներին, որ կարող էին լինել, եթե գերի ընկնեմ։ Ինձ թվում էր, որ եթե շատ ու երկար ժամանակ նայեմ դրանք, այլևս չեմ վախենա, եթե իրականում տեսնեմ դրանք։ Կկոփվեմ։ Պատրաստ կլինեմ։
– Իսկ դրան հնարավո՞ր է ընտելանալ։
– Ինչ-որ ժամանակ անց, այո։ Բայց այլ հարց է՝ դրանից հետո որքա՞ն մարդ կմնաս, ինչի՞ հաշվին։ Նույնիսկ պատերազմի մեջ դժվար է մարդ սպանելը։ Անգամ թշնամուն։ Մարդու սպանությունը տրավմա է։ Երբեմն նայում էի ադրբեջանցիների հուղարկավորության կադրերը։ Մայրեր էին ողբացող, որ որդիներ էին կորցրել։ Ու սարսափելին հենց դա է՝ ընտրել քո, ընկերներիդ, սիրելիներիդ կյանքի ու թշնամու միջև։ Այստեղ ընտրությունն, իհարկե, միանշանակ է․ դու պետք է սպանես թշնամուդ։ Բայց այդ ընտրությունն էլ չափազանց բարդ է։ Պատերազմն ընդհանարապես շատ անարդար բան է։ Անկախ այն հանգամանքից՝ ուժեղն է հաղթում, թե…
– Իսկ այս պատերազմի ամենամեծ անարդարությունը ո՞րն էր։ Ո՞վ հաղթեց, ուժեղը՞։
– Ամենամեծ անարդարությունը ինքնախաբեությունն էր։ Ամենամեծ անարդարությունը մենք մեր ձեռքով ենք արել։ Հետո արդեն դրսի լռությունն էր, համաշխարհային անտարբերությունը։ Մենք բոլորովին մենակ էինք։ Այս պարտությունը շատ սթափեցնող էր, չափազանց թանկ։ Չնայած՝ մարդիկ կան, որոնց կյանքում ոչինչ էլ չի փոխվել։ Բայց մյուս կողմից․․․ Այս ընթացքում Եռաբլուր միայն մեկ անգամ եմ գնացել։ Սկզբունքորեն չէի գնում։ Նոր տարվա գիշերը գնացի, ու այնքան միամիտ էի, որ կարծում էի՝ մենակ կլինեմ, մարդ չի լինի այդ ժամին։ Ո՞վ պետք է գար։ Տուն վերադարձա ժամը 4–ին, իսկ մարդկանց հոսքը չէր դադարում։ Մարդիկ էին գալիս, որ ոչ մի զոհ չունեին, բայց գալիս էին։ Եռաբլուրում այլ կերպ ես առնչվում մահվան, իրականության հետ։ Մաքրման տեղ է Եռաբլուրը, բայց տառապանքով մաքրման…
– Քավարան։
– Այո․․․ Ժպտացող տղերքը, տորթերը, նվերները, տոնածառները․․․ Մարդկային բոլոր հարաբերությունները կան Եռաբլուրում։ Խնկի ծուխը, մառախուղը, դրոշակները, մարդկանց գլուխները… Եռաբլուրում պարտությունը նորից ես վերապրում։ Ախր պարտություն էլ կարող է լինել, եթե իմանաս, որ ամեն ինչ արել ես, բայց հակառակորդդ քեզանից ուժեղ է եղել։ Բայց այսքան ապաշնորհ ձևով, այսքան անհեռատես, չաշխատած ձևով պարտվելը, բոլորովին այլ է։
– Դուք քչերից եք, որ նաև հիվանդանոցում է աշխատել։ Ասում էիք՝ դաժան տեսանյութերի դիտումը օգնում էր ընտելանալ ցավին։ Հիվանդանոցում, նկարելիս, ընտելացե՞լ էիք։
– Չէ։ Տեսանյութերը դիտելիս՝ կարծում ես՝ ընտելացել ես, բայց, երբ աչքիդ առաջ այդ տղաներն են՝ վիրավոր, անդամահատված, անգիտակից… Սիրտդ ցավում է, որովհետև դիմացդ իրական մարդ է։ Մարդու ցավին, որ շատ մոտիկից ես տեսնում, չես ընտելանում։ Այդ տղաները քո միսն ու արյունն են դառնում։ Ամեն մեկը մի Հայաստան էր՝ քրքրված, կոտրված…
Բժիշկներն, իհարկե, իրենց բարձրության վրա էին։ Անհավանական պայմաններում իրենց գործն էին անում։ Բայց այդ տղաները… Հիվանդանոցում մի տեսակ սահմանային, անդրսահմանային բան կար. անորոշություն։ Դու չգիտեիր՝ ինչ է լինելու նրանց հետ. կապրեն-չեն ապրի, ինչ ճակատագիր կունենան։ Ստեփանակերտի հիվանդանոցում վիրավորները երկար չէին մնում. անհետաձգելի օգնությունը ցուցաբերում էին ու տեղափոխում այլ հոսպիտալներ, որովհետև վիրավորները շատ-շատ էին, տեղերը՝ քիչ։ Ու ամեն տեղափոխվող տղայի հետ այդ անորոշությունը առաջ էր գալիս, հատկապես՝ անգիտակից տղաների. ո՞ւր է տանելու նրանց կյանքը։
Հիվանդանոցներում բոլորովին այլ հերոսություն կար, թաքնված հերոսություն։ Որովհետև այդ բժիշկները՝ առանց հանգստի, առանց խոսելու իրենց գործն էին անում՝ հիվանդանալ–առողջանալով, առանց քնելու։ Ուզում էի նաև այդ մասին պատմել։
– Իսկ խրամատո՞ւմ։
– Խրամատում բոլորովին այլ կյանք էր։ Պարզ, սովորական կենցաղ՝ «կոֆե դնե՞մ խմես», «Ի՞նչ կա-չկա»։ Խրամատում մարդիկ ավելի հանգիստ էին։ Խրամատում արված նկարներիս մեծ մասը չեմ օգտագործել, որովհետև տղերքն են, որ ժպտում են։ Լուսանկարչության իմաստով դա հաջողված կադր չէ, որովհետև նկարվողը քեզ է նայում, հետդ կոնտակտի մեջ է։ Բայց ամբողջը պահել եմ արխիվի համար։
– Երբ նկարում էիք ձեզ ժպտացող այդ տղաներին, մտածո՞ւմ էիք, որ, գուցե, իրենց վերջին լուսանկարներն եք անում։
– Այդ ժամանակ չէի մտածում։ Այդ միտքն առաջին օրն եմ ունեցել՝ Միկային ճանապարհելու ժամանակ։ Նայում էի ավտոբուսի մեջ հավաքված մարդկանց ու մտածում, որ նրանց մի մասին ես այլևս երբեք չեմ տեսնելու։ Մի մասին ուղղակի չեմ հանդիպի էլ, մի մասն այլևս հետ չի գա պատերազմից։ Բայց նրանք, կարծես, դա չէին գիտակցում։
Ավտոբուսների մոտ լիքը մարդ էր հավաքված՝ շատ-շատ, ուրախ-ուրախ։ Նրանց մի մասը զոհվել է, մի մասը կռվել, մի մասը՝ փախել։ Հասկանալի է՝ ամեն ինչ էլ եղել է։ Բայց, տարօրինակորեն, ես դա առաջին օրն էի զգում։
Մեծ դահլիճում հավաքված մարդկանց անուններն էին ասում, ու նրանք մոտենում էին ավտոբուսներին։ Մի նկար ունեմ՝ մեծ, դատարկ դահլիճում, աթոռներից մեկին մի մարդ է նստած՝ քնած։ Բոլորովին մենակ։ Բոլորին տարել էին, իրեն հերթ չէր հասել։ Բայց իրեն էլ էին տանելու։ Ու մինչև իր հերթը կհասներ, մարդը քնել էր։
– Դուք այն հեղինակներից եք, ում միջոցով աշխարհն իմացավ Արցախյան պատերազմի մասին։ Վկայությունը «Քնած զինվորի» նկարն է, որը ճանաչվել է World Press Photo ֆոտոժուռնալիստիկայի միջազգային մրցույթի «Ժամանակակից խնդիրներ/մեկ լուսանկարով» անվանակարգի լավագույն 3 լուսանկարներից մեկը։ Դուք առաջին հայ հեղինակն եք, որ հաղթել է այս մրցույթում։
– Այո, բայց այստեղ հետաքրքիր բան կա. Լուսանկարն արված է առաջնագծում, բայց Հայաստանի։ Պատահաբար հայտնվեցի այդ դիրքում և անգամ թույլտվություն չունեի լուսանկարելու, դրա համար էլ հետս խցիկ չէի տարել։ Ձեռքիս միայն հեռախոս կար։ ՄՕԲ-ի տղաների հետ անցնում էինք դիրքերով, երբ տեսա այդ տղային։ Տեսա ու քարացա։ Միանգամից կանգնացրեցի ուղեկցողներիս, որ հանկարծ չարթնացնեն այդ տղային։ Հանեցի հեռախոսս ու նկարեցի։ Այդ մեկ կադրը։ Հետո նա արթնացավ։ Գնացինք, բարևեցինք ու անցանք առաջ։ Դա հերթական լուսանկարն էր, որ ես դրեցի Ֆեյսբուքում։ Բացարձակապես չէի ակնկալում, որ այդպիսի աղմուկ կբարձրանա։ Շատ զարմացա։ Ինձ համար այդ տղան ուղղակի չափազանց սիմվոլիկ էր. այդ մեծ, լայն մեջքը՝ ուղղված դեպի թշնամուն, զենքը կողքին դրված… Կարծես Հայաստանը լիներ՝ ուժեղ, բայց անպատրաստ։ Հայաստանը, որ պատերազմ չի ուզում, բայց որ արթնանա, հաստատ կկռվի՝ իր ընտանիքի, հայրենիքի համար։ Հայաստանը, որ հերքում է այդ պատերազմը։ Այդպես պառկած, լանդշաֆտին ձուլված՝ այդ տղան կարծես Հայաստանի արմատը լիներ։
Երբ լուսանկարն ուղարկեցի մրցույթի և այսպիսի պատմություն ստացվեց, գտա այդ տղային։ Գորիսից է, պահեստազորի սպա է, ամուսնացած է, ունի երկու երեխա։ Պայմանավորվել ենք, որ գնալու եմ Գորիս, հանդիպենք։
– Իսկ հիմա, երբ արդեն ստանում եք ձեր լուսանկարների վերաբերյալ դրսի արձագանքները, ի՞նչ եք կարծում՝ աշխարհը հասկանո՞ւմ է՝ ինչ էր սա, այս պատերազմը։
– Չէ, չի հասկանում։ Աշխարհի համար սա հեռու մարդու ցավ է։ Իր հետ կապ չունեցող։ Եվ ես չեմ էլ մեղադրում։ Մենք նույն կերպ չէինք հասկանում, թե ինչ է կատարվում Սիրիայում, օրինակ, չնայած, որ այնտեղ հազարավոր հայեր ունեինք։ Հա, ցավեցինք, իհարկե, բայց վերջ։ Նույն կերպ աշխարհն է մեզ նայում։ Դա իր ցավը չէ։ Եվ հետո՝ պարտվողի նկատմամբ վերաբերմունքը միշտ էլ այլ է։ Գուցե՝ դա էլ կա, չգիտեմ։
– Ստեփանակերտի գերեզմանատանն արված մի կադր ունեք՝ սպիտակ ձին։ Ո՞նց գտաք նրան։
– Այդ օրը շատ ծանր օր էի ունեցել։ Ընկերս, ում տանն ապրում էի, ի վերջո որոշել էր ընտանիքին Երևան ուղարկել։ Երկար էր մտածում դրա մասին, բայց այդ օրը երևի հասկացավ, որ այլ ելք չկա։ Այդ օրը ոչ մի կադր չէի նկարել։ Որոշեցի դուրս գալ նկուղից, փորձել քաղաքում ինչ-որ բան նկարել։ Ես ընդհանրապես սիրում եմ գերեզմանատներում քայլել։ Այնտեղ ռեալիզմի հետ կապը շատ ուժեղ է։ Միանգամից կտրվում ես օդերից, տեսնում իրականությունը։ Գնացի գերեզմանատուն։ Քայլեցի, շրջեցի, ինչ-որ բաներ նկարեցի։ Հետո, երբ արդեն վերադառնում էի, ինչ-որ բան նկատեցի։ Սպիտակ ձի, որ ինձ էր նայում, անթարթ։ Նկարեցի և արդեն ուզում էի հետ գալ, երբ բորենիների ձայնը լսեցի։ Մթնում էր արդեն։ Այնքան միստիկ էր ինձ համար՝ բորենիների ոռնոցը, օդային տագնապի ձայնը, գլխավերևում պտտվող անօդաչուն, որը մերոնք փորձում էին խոցել ու սպիտակ ձին, որ չգիտես ինչպես հայտնվել էր ու հանգսիտ շրջում էր գերեզմանատանը։ Զգացողություն էր, որ շուրջդ ինչ-որ անասելի կարևոր բան է կատարվում, բայց դու բոլորովին այլ բանով ես տարված՝ գերեզմանատանը հայտնված, հանգիստ խոտ ուտող սպիտակ ձիով։ Դա օրվա միակ կադրն էր։
Ընդհանրապես, այդպիսի միստիկ կադրեր շատ եմ հանդիպել, բայց դրանք միստիկ են, երևի, ավելի շատ զգայական իմաստով, որովհետև դրսի գործընկերներս, օրինակ, չեն հասկանում դրանք։ Մի անգամ Ստեփանակերտից Մարտակերտ էի գնում։ Ռմբակոծում էին։ Քանդված շինություններ, ամայի ճանապարհ․․․այդ ճանապարհին ադրբեջանական հին գերեզմաններ տեսա, գնացի, նկարեցի։ Քիչ հետո Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշակոթող կար։ Պատերազմ, որում մենք և նրանք նույն կողմից ենք կռվել, իսկ հիմա՝ իրար դեմ։ Ու մտածում ես, որ տարիներ անց այս պատերազմի ցավն էլ խտանալու է ու դառնա քարե մոնումենտ՝ նոր պատերազմի հիշողության մասին։ Այդ ճանապարհին նաև մոլորված գառների հոտ տեսա։ Ու դա ինձ համար մեր ժողովրդի հավաքական կերպարն էր։
– Դուք հաճախ եք Արցախում եղել նաև պատերազմի ավարտից հետո։ Զգայական իմաստով՝ բեկումները շա՞տ էին։
– Հա, շատ էին։ Շուշիում վերջին անգամ եղել եմ պատերազմի ավարտից 4-5 օր առաջ։ Ավիրված էր քաղաքը, մելանխոլիա կար, բայց ես մտածել անգամ չէի կարող, որ դա իմ վերջին այցն էր Շուշի։ Հետո մի անգամ էլ Շուշիի դիրքերում եղա պատերազմից հետո։ Այդ կողմով էլի անցել էի, բայց մի տեսակ ռիսկ չէի արել այդ կողմը գնալ։ Ծանր զգացողություն է՝ նրանց դրոշը, դիրքերը․․․ Այդ անգամ, Շուշիի տակ, բենզալցակայանի մոտի դիրքում տեսա մի սպայի՝ սյանը հենված, մառախուղի մեջ։ Իսկ 50 մետր այն կողմ թշնամին է։ Պատերազմի ավարտից հետո զինվորներն իրարից չեն թաքնվում։ Դրանում այնքան մեծ ցավ կա։ Գնացե՞լ եք այս ընթացքում Արցախ։
– Չէ, չեմ կարողանում։
– Իրենք քեզ են նայում, դու՝ իրենց։ Հեռավորությունը 20 մետր է։ Դու իրենց ես հետաքրքիր, իրենք՝ քեզ։ Մեջտեղում էլ ռուսն է։ Զննում եք իրար։ Դրա մեջ ինչ-որ անհասկանալի բան կա։ Հատկապես իրենց դեպքում, որ սուտն այդքան շատ է եղել մեր վերաբերյալ։ Զննում են՝ հասկանալու համար՝ իրոք մա՞րդ ենք։ Ուղղակի իրենք էլ մեծ ազգ չեն։ Կարող էին արժանապատիվ հաղթել։ Հաղթանակին էլ ձև կա։ Բայց այսպես մանր, ստոր կերպով… Դա իրենց բարդույթների հետևանքն է՝ ստի, ցավի, պարտության։
Չես հասկանում՝ հողի կռի՞վ է, թե՞ տեսակի։ Որովհետև հողը բարձրագույն արժեք չէ։ Առանց մարդու հողն ո՞ւմ է պետք։
Պատերազմից հետո էր ծանր իհարկե։ Հետո, երբ արդեն կոտրված էինք։ Դրանից առաջ հույս կար, ընթացքի մեջ էինք։ Հետոն էր ծանր, երբ մարդիկ իրենց տներն էին այրում, որ իրենց ձեռքով էին սարքել։ Իրենց իրերն էին հավաքում, շատ քիչ իրերը, որ տարիների քրտինքով էին հավաքել։ Նոր գծվող սահմանները, անորոշությունը։ Ես դեռ չեմ ասում մարդկային կորուստների մասին։ Այդ վառվող տները շատ նման էին ինքնահրկիզման ակտի։
– Այս պատերազմն ու այս պարտությունն ինչի՞ մասին էին։
– Այն մասին, որ մեր տունը քանդեց սուտը։ Ամենադաժան սուտը։ Ինքներս մեր նկատմամբ սուտը։ Դա տիեզերական կանոն է՝ սուտը երկար չի տևում և մի օր փլուզվում է։ Ու հույսս էլ հենց այդ գաղափարն է, որ ադրբեջանցիներն էլ են դրանով ապրում, ու մի օր դրա հատուցումն է լինելու, ինչ-որ ձևով։ Ես դեռ հավատում եմ արդարության գաղափարին։
Բայց մեր դեպքում կուզենայի, որ մենք ծայրահեղություններից հեռու լինենք։ Կարծում եմ՝ մեր միակ հույսը բոլոր տեսակի ռեսուրսների մոբիլիզացիան է՝ մեկ նպատակի համար։ Պետականության ուղղահայացը պետք է շատ ամուր լինի, և ես անձամբ պատրաստ եմ դրա համար զոհաբերել որոշակի ազատություններ։
Հիմա մենք պետք է ընտրենք՝ հաղթահարել վիշտը և ոտքի կանգնել, թե՞ մնալ այդ ցավի տակ։ Այսքան զոհերն իզուր լինե՞ն, թե՞ ոչ։ Սա է։ Ես կուզենայի, որ մենք այլևս խեղճ չլինեինք։
– Իսկ ստի այլընտրանքը ո՞րն է։ Ճշմարտությունը՞։
– Չէ, ինքնաճանաչողությունը։ Երբ գիտես քո ուժեղ ու թույլ կողմերը, քո խնդիրները։ Գիտես՝ ինչի կարող ես հասնել, ինչն է ռեալ։
Հարցազրույցը՝ Սոնա Մարտիրոսյանի