Էդգար Բաղդասարյան․Մենք ադամանդե սերունդ տվեցինք թափոնի դիմաց

Արցախյան վերջին պատերազմը մեզ ստիպեց վերանայել մեր ապրած կյանքը, կորստյան ցավը ստիպեց նաև վերանայել կարծրացած արժեհամակարգը. արդյո՞ք արցախյան առաջին պատերազմի հաղթանակը բավականաչափ գնահատել ենք: Այս և այլ, ցավոտ  ու այսօրեական թեմաների  շուրջ ենք զրուցել կինոռեժիսոր Էդգար Բաղդասարանի  հետ։

-Պարոն Բաղդասարյան,   արցախյան առաջին պատերազմը բավականաչափ լուսաբանված, ուսումնասիրվա՞ծ է՝ ըստ Ձեզ: Մեր կյանքի տարբեր ոլորտներում մենք ըստ արժանվույն արժևորե՞լ ենք հազարավոր կյանքերի գնով ձեռք բերված հաղթանակը:

-Իրականում Ձեր հարցը նաև պատասխան է պարունակում: Իհարկե, Արցախյան առաջին պատերազմին բավարար չափով անդրադարձ չի եղել, իսկ ինչ էլ որ արվել է,  սխալ է արվել: Արցախյան պատերազմը հետագա 10 տարիների  ընթացքում դարձավ միֆոլոգիա՝ «ուռա՜, պատրիոտիզմ» դարձավ, վերածվեց կենացների, վատ ֆիլմերի, մուլտերի, որտեղ թուրքերը ոչխար էին:

Հասցրինք հիպերբոլիզացիայի. միաժամանակ ասմունքային հայրենասիրությամբ արցախյան պատերազմի թեման սկսեցինք մտցնել 3-4 տարեկան երեխաների գլուխները՝ նրանց կամուֆլյաժ հագցնելով:

Թող պատմաբաններն ինձ հակառակը համոզեն. մենք որոշ ճակատամարտերում հաղթել ենք, բայց արցախյանը մեր պատմության մեջ միակ պատերազմն էր, որտեղ  հաղթեցինք: Պատերազմում ենք հաղթել, ոչ թե ճակատամարտում: Այդ հաղթանակը 30 տարվա մեջ մենք մսխեցինք.  մսխեցինք մշակույթում, որովհետև մեր բոլոր պրոբլեմները մշակութային են: Արցախյան հաղթանակն ինքներս մեզ համար կարիկատուրա դարձրինք: Տարիների ընթացքում այն աստիճանի հակակրանք ձևավորեցինք՝ Ղարաբաղ, ղարաբաղցի տարանջատումներ անելով, որ որոշեցինք՝ եկեք կտրենք այդ հատվածը, մեզանից հեռացնենք-պրծնենք:

-Իսկ ո՞վ կտրեց, պարոն Բաղդասարյան, ո՞ւմ էր դա հարկավոր:

-Չեմ ուզում անուններ տալ. մենք ինքներս կտրեցինք: Երբ Մոնթեն ասում էր՝ տասը փամփուշտից ինը պահիր հայ թշնամու համար, մեկը՝ թուրքի, կարծում էինք ծայրահեղություն է: Երբ դպրոցում Հակոբ Պարոնյան էի կարդում, մտածում էի՝ ի՜նչ չափազացություն է: Ի՞նչ իմանայի, որ Պարոնյանը դեռ մեղմ է գրել:

– Իսկ պատմագիտական տեսակետից արցախյան առաջին պատերազմին  լիարժեք գնահատական տրվե՞լ է:

-Ոչինչ էլ չի արվել. այստեղ նույնպես կենացային, ասմունքի մակարդակից այն կողմ չենք անցել: Մենք արցախյան պատերազմի մասին ֆիլմ չունենք: Թող ոչ ոք չնեղանա. եթե պատերազմի մասին պիտի ֆիլմ նկարվի, ապա այն պետք է ճշմարիտ լինի, ոչ թե ծառայի այն նպատակին, որ ինչ-որ մեկը դրանից իրեն լավ զգա: Այդ ֆիլմը պետք է, օրինակ,  ինձ խորհելու,  փիլիսոփայելու առիթ տա, որ ես մտածեմ  մոլորակի վրա, այս բազմերանգ աշխարհում   հայ ազգի դերի ու տեղի մասին:

-Այսինքն, գեղարվեստական կինոյում էլ արցախյան առաջին պատերազին  բավարար անդրադարձ չի եղել, իսկ վավերագրական ժանրի մասին ի՞նչ կասեք:

-Հայկական վավերագրական կինոն որևէ ժամանակաշրջանում  խնդիր չի ունեցել, միշտ եղել է բարձր մակարդակի վրա: Մենք միայն խաղարկային ֆիլմերի հետ խնդիր ունենք, դա էլ դպրոցի հետ է կապված: Ես ամեն կերպ ուզում էի այդ դպրոցը փոխել, բայց միշտ անանցանելի պատի էի հանդիպում:

-Արցախյան առաջին պատերազմի մասին ֆիլմերը պետք է պետությունը պատվիրեր, համամիտ չե՞ք:

-Պետությունը մենք ենք. իհարկե, պետք է պետությունը պատվիրեր:  Բայց տարիներ շարունակ Մշակույթի նախարարություններում այս դրվածքն է եղել՝ այսինչ  ֆիլմը այսինչ մարդը պետք է նկարի: Իսկ արդյունքում ամեն ինչ արել ենք, որ արցախյան  հաղթանակը տրորվի.  ոչ թե հաղթանակը  վատաբանել ու անտեսել ենք, այլ կեղծ հայրենասիրությամբ  տրորել ենք:

Մի անգամ նախարար Արմեն Ամիրյանի մոտ էի, ասաց՝ ի՞նչ անենք, ի՞նչ առաջարկներ ունես: Պատասխանեցի՝ ինչ էլ ասեմ, չես անելու, որովհետև իմ ասածի արդյունքը 7-8 տարի հետո է երևալու, պտուղները վայելելու է մեկ ուրիշ նախարար: Դու նորից զբաղվելու ես կոսմետիկայով՝ դիվիդենտներ շահելու համար, որ ասեն՝ ի՜նչ լավ նախարար է: Իսկ եթե դու ազնիվ, անձնազոհ, ազգասեր մարդ ես, ուզում ես ռեալ օգուտ տաս քո մշակույթին, ուրեմն արդյունքները երևալու են ասենք Պողոս Պողոսյան անունով նախարարի ժամանակ:

-Իրականում մեր թերությունների, սխալների մեջ համարձակությա՞ն պակաս կա, թե լավ գաղափարի:

– 1990 թվականին իմ դեբյուտային «Խաղեր» ֆիլմն այսօր չեմ կարող ցուցադրել, որովհետև կարող է ինձ ծեծեն, ինչպես նախկինում են սպառնացել, թե  կսպանեն ինձ: «Խաղեր» ֆիլմի պատճառով 6-7 հոգի գործից դուրս է եկել: Ինձ հարցնում էին՝ էս ո՞նց ես ֆիլմիդ մեջ ներկայացրել հայ երեխաներին:

Մենք սովոր ենք, որ պիտի ասմունքենք, գոռանք. 30 տարի «Գետաշեն» երգեցինք: Հիմա էլ «Դադիվանք» ենք երգելու: Դադիվանքի, Ամարասի  անուններով հյուրանոցային, ռեստորանային համալիրներ կբացեն: Եթե ես լինեի երկրի ղեկավար, կարգելեի այդ անուններն օգտագործել:  Երբ  Մուշը, Ադանան, Ամարասը, Դադիվանքը մերը կլինեն, այդ ժամանակ էլ այդ անունները կօգտագործենք, բայց  մշակույթում, պատմագրության մեջ դրանք պետք է լիարժեք արտացոլվեն: Մենք կորցնում ենք, հետո կորցրածի մասին երգեր գրում  ու հաճույք ստանում  դրանից: Դա նորմալ ու առողջ չէ: Մի քանի օր առաջ մի ռեփեր երիտասարդ երգում էր՝ Արարատը մերը կլինի: Հարցրեցի՝ որ Արարատը քոնը լինի, ի՞նչ ես անելու: Զարմացած երեսիս  նայեց: Ասացի՝ մենք ունենք 29.000 քմ կմ տարածք՝ կեղտի, ցելոֆանե տոպրակների մեջ կորած, անգամ այսքանը չենք կարողանում պահել: Ի՞նչ ենք անելու Արարատը, գնանք փեշերին խաշ ուտե՞նք, ինչպես Արագածի փեշերին ենք ուտո՞ւմ:

-Վերափոխվել է պետք: Ինքներս մեր ներսը պիտի մաքրենք, վերանայենք մեր մտածելակերպը, մեր քայլերը, համաձա՞յն եք:

-Անպայման,  սկսած կրթական համակարգից: Ինչի մասին խոսում ենք, հիմքը կրթությունն է: Մշակույթի ոչ մի նախարարի ես այդպես  էլ  չկարողացա բացատրալ, թե ինչ է մշակութային քաղաքականությունը: Ասում եմ՝ դուք հասկանո՞ւմ եք, որ շուկա ձևավորելը մշակութային քաղաքականություն է: Ոչ թե պետք է շուկայի քմահաճույքներով շարժվել, այլ  շուկա ձևավորել. սա է գերխնդիրը: 1960-ականներից ենք դեգրադացվում: Ու սա պատահականություն չէ, այլ հատուկ արվում է, որպեսզի մարդկանց հեշտ կառավարեն:

Կրթությունը  պետք է զրոյից փոխվի: Այս կատակլիզմը եզակի դրական կողմ ունի, այն շանս է՝ ամեն ինչ՝  հատկապես կրթական համակարգն ամբողջովին փոխելու: Պետք է ոչ թե Նարեկացիով հպարտանալ, այլ հասկանալ Նարեկացուն: Մենք ունենք մշակութային նեյտրոնային ռումբ, բայց կռվում ենք  ռետինե մահակներով:  Թե չէ՝  ասում ենք՝ մենք Նարեկացի ունենք: Հարցնում եմ՝ ի՞նչ է գրել Նարեկացին: Պատասխանում են՝ գիրք: Վերջ, այսքանով ենք ճանաչում Նարեկացուն: Մեր արժեքների 80 տոկոսը փչած է. չճանաչելով, չիմանալով՝  ուղղակի հպարտանում ենք:

21-րդ դարի հայ երեխան պետք է հասկանալով, գիտակցելով սիրի իր արժեքները, ոչ թե կրկնի իր պապերի ասածն ու առանց հասկանալու՝  ասմունքի՝ ես  սիրում եմ իմ երկիրը: Հայ երեխան պետք է հասկանալով ու գիտակցելով հպարտանա հայ լինելու համար:

-Մենք պաթոս ենք սիրում, բառեր ենք սիրում. դա բնորոշ է հային:

-Գուստավ  Մալերի խոսքերը մեջ բերեմ. «Ավանդույթը  սերնդից սերունդ կենդանի կրակի և ոչ թե մոխրի փոխանցումն է»: Հանճարեղ է ասված: Մենք,  կրակը թողած, մոխիրն ենք փոխանցում մեր սերունդներին: Եվ աշխարհում բոլորին ձեռք է տալիս, որ մենք մեր կրակը չենք օգտագործում:

Մի դեպք պատմեմ. Նարեկացու մասին վավերագրական ֆիլմի նախագիծ կար: Ճապոնացի մշակութաբանին ուղարկեցինք «Մատյան ողբերգության» պոեմը: Նա մեզ գրեց. «Աստված իմ, ի՞նչ Դանթե, ի՞նչ բան, եթե կա Նարեկացի»: Հարցրեց՝ Նարեկացին ձե՞րն է: Պատասխանեցինք՝ այո, 10-րդ դարում է ծնվել ու ստեղծագործել: Ճապոնացին մինչ այդ չէր ճանաչել Նարեկացուն ու հիմա ապշահար էր: Տեսեք, մենք կրակ ունենք՝ Նարեկացի, բայց ընկել ենք մոխիրների հետևից: Մեր հիմնական արժեքներն են՝ քրիստորեությունը, հայոց այբուբենը. դրանցից ավելի արդիական արժեքներ գոյություն չունեն: Քրիստոնեությունը Մաշտոցին ստիպեց հայոց այբուբենը ստեղծել, որպեսզի թարգմանվի «Աստվածաշունչը»: Եվ քրիստոնեությունը վահան դարձավ, որ 7-րդ դարում  արաբական արշավանքի ժամանակ մենք էլ մյուսների պես իսլամ չընդունենք: Անգամ պարսիկներն ընդունեցին իսլամ, իսկ մենք չընդունեցինք: Եթե մենք չենք գիտակցում քրիստոնեության վահանի արժեքը, ուրեմն ապագա չունենք: Կանաչ իսլամը բոլորին ծածկեց իրենով, իսկ քրիստոնեության վահանը մեզ ու վրացիներին պաշտպանեց կանաչ իսլամից:

Եթե կտրենք հայոց այբուբենի և քրիստոնեության երկու սյուները, մեր մասին շատ շուտով կասեն՝ այս տարածքում թուրքի մի տեսակ կա, որ շատ խելացի է, գործունյա, ինչպես ասում են համշենահայերի, Արևմտյան Հայաստանում ապրող հայերի մասին: Հիմա մենք քրիստոնեության վահանը կորցնելու վտանգի մեջ ենք, իսկ եթե այն կորցնենք, կկորցնենք նաև մեր այբուբենը: Դա նշանակում է կտրել ծառի այն ճյուղը, որի վրա նստած ենք:

-Վերադառնանք արցախյան առաջին պատերազմի թեմային՝ մեր կորուստներին ու ձեռքբերումներին:  

-Արցախյան առաջին պատերազմի հաղթանակի գինը շատ թանկ վճարեցինք, նույնը՝ Սարդարապատի ճակատամարտինը:

Միակ ճակատամարտը, որ հաղթել ենք ու միակ պատերազմը, որ հաղթել ենք: Բայց ցավով եմ կրկնում՝ երկուսն էլ մսխեցինք:

Երբ այս ողբերգությունը  հասկանանաք մշակութաբանական առումով, այդ ժամանակ էլ կհամարեմ, որ խելքի ենք եկել:

Այս պատերազմը պարտվեցինք, որովհետև սպեկուլյացիայի վրա սերունդներ մեծացրինք՝ առանց խորքային իմաստը, ճշմարտությունն ընկալելու և մատուցելու: Ոչ մի տեղ անկեղծություն չկա: Ինչո՞ւ ենք սկզբում պարիսպը սարքում, հետո՝ տունը, որովհետև թաքցնելու բան ունենք: Մենք միմյանց հանդեպ անկեղծ չենք:

Բոլշևիկներին հայհոյում ենք, բայց Մյասնիկյանը Թամանյանին, Սարյանին, բոլորին բերեց Հայաստան, որովհետև պետական մտածողությամբ գործիչ էր:  Ես մի անգամ ասել եմ՝ ամենաանկախը Հայաստանը եղել է Սովետական Միության ժամանակ: Եթե չլիներ սովետը, Օպերային թատրոնի շենքի տեղում  թուրքական բազար կլիներ: Մեր ցանկացած մշակութային կոթողի փոխարեն թուրքական դախըլ դրված կլիներ: Կոմունիստները կառուցեցին Օպերային թատրոնը, հետո եկան անկախ Հայաստանի հայերն ու շենքի դիմաց սրճարաններ կառուցեցին: Սա է փաստը:

-Պատերազմը մեզ ներսից ու դրից կաթվածահար արեց, ստիպեց վերանայել մեր ապրածն ու նպատակները: Այնքա՜ն բան կա անելու: Դուք՝ որպես գործող ռեժիսոր, այդ համատեքստում ի՞նչ ծրագրեր ունեք:

–Զոհված տղերքի մասին 2-4 րոպեանոց ֆիլմեր եմ նկարում. շուտով համացանցում կտեղադրվեն: Բոլոր վայրերում եղել ենք, բոլոր մարզերում, բոլոր զոհվածներին անդրադարձել ենք:  Ցավից ներսս պայթում է, այնքա՜ն պատմություններ կան մեջս կուտակված:  Ընտանիքները փակված են, տանից դուրս չեն գալիս: Առնվազն սրիկայություն է  ասել, թե ինչու զոհվածների հարազատները դուրս չեն գալիս փողոց: Նրանց ցավը, ողբը հրապարակում ու փողոցում ատոմային ռումբի պես կարող է պայթել:

Մտել եմ մի զոհված տղայի տուն. ինքը՝ լուսավոր, գեղեցկադեմ, խելացի: Հայրն ասում է՝ լույսս մարեց: Յուրա Հարությունյան. մինուճար տղա էր, ծրագրավորող:

Մենք՝ հայերս,  ամբողջ օրը աջուձախ ասում ենք՝ ցավդ տանեմ, ցավդ տանեմ, բայց ցավ տանել չգիտենք, կարեկցել չենք կարող, մինչդեռ  էմպաթիան ամենակարևորն է թե՛ կյանքում, թե արվեստում: Ցավը տանելով՝ դու կփոխվես: Տրագեդիան ինչո՞ւ է ամենաբարդ ու վեհ ժանրն արվեստում, որովհետև մարդկանց  կատարսիսի է տանում: Ես հիմա դրանոով եմ զբաղված: Ուզում եմ ցույց տալ, որ երբ տղաները ողջ էին, ուրախանում էին, սիրում էին, ապրում էին, շատ նպատակներ ունեին: Ես ծնողների ցավն եմ ցույց տալիս և ուզում եմ, որ բոլորս հասկանանք, թե ինչ ենք վճարել թափոնի դիմաց: Մեզ վրա թափոն է լցվել, ու մենք դրա դիմաց ադամանդե սերունդ ենք տվել: Ադամանդե սերունդ՝ թափոնի դիմաց. խենթանալու չափ սարսափելի է:  Պատերազմի ժամանակ արաբ վարձկաններ էլ են կռվել, որոնցից շատերն անգամ կարդալ չգիտեին, ու նրանց դեմ կռվել է կիրթ, բանիմաց, գեղեցկատես մի սերունդ՝ մեր լույս երեխաները:  Եթե մենք  այսուհետև պիտի ասենք՝ կյանքը շարունակվում է, ուրեմն մենք աղբ ենք:

Մենք հազարավոր զոհեր ունեցանք, հետևաբար, հազարավոր ֆիլմեր են լինելու: Ամերիկաբնակ հայ բիզնեսմենների զավակները գումար են հավաքել, առանց գովազդ անելու՝ աջակցում են այդ ընտանիքներին. մտածեցինք՝ տղաների դիմանկարներն ստեղծենք, որ նրանց արածի մասին բոլորն իմանան: Նրանք անիմաստ չեն զոհվել, ոչ՛, նրանց ինքնազոհությունը մեզ դաս պիտի լինի:

Ժամերով կարող ենք այսպես խոսել, բայց պիտի գործ անենք:

Ռուզան Բագրատունյան  

Նաիրա Փայտյան