Վավերագրող ռեժիսոր Հովհաննես Իշխանյանը պատերազմի օրերին Արցախում էր: Շարքային զինվորի աչքով տեսածի մասին պատմել չուզեց, փոխարենը զրուցեցինք հետպատերազմական իրավիճակի ու այդ իրավիճակում ապրող հասարակության մասին:
– Մինչև պատերազմն ի՞նչի վրա էիք աշխատում:
– Մի ֆիլմ վերջացրեցի հենց այն ժամանակ, երբ սկսվեց պատերազմը: Նախատեսված էր անգամ ֆիլմի պրեմիերան, բայց հետաձգեցինք: Քաղաքական արվեստի մասին է, որը վերացավ 2018թ. իրադարձություններից հետո: Քննադատություն է, այն առումով, որ քաղաքական արվեստի միջոցով ինչ-ինչ հարցեր բարձրացնող արավեստագետները 2018թ.-ից հետո այլևս ոչինչ չէին անում: Մինչ այդ տեսնում էինք ինչ-որ սթրիթ-արթեր, պաստառներ կամ ասենք տանկով ակցիան և այլն: Ֆիլմի մասերից մեկում վիդեո-արտի միջոցով ինքս եմ փորձել պատերի վրա անդրադառնալ այն հարցերին, որոնք շատ կարևոր են, փորձել եմ ցույց տալ թեմաները, որոնց մասին հիմա արվեստը պետք է խոսեր, խնդիրները, որոնք հաճախ նաև ավելի սուր են, քան նախորդ իշխանությունների ժամանակ: Երևի մոտ օրերս ֆիլմը կցուցադրվի:
Արդեն մի քանի տարի աշխատում եմ նաև մեկ այլ ֆիլմի վրա. հերոսը տրանսգենդեր է, որն ընտանիք է կազմել: Նոր ֆիլմ էի սկսել, որը մորս շուրջ է ծավալվում: Մայրս լրագրող է ու նրա լրագրողական կարիերայի միջոցով բացում եմ հետխորհրդային Հայաստանի պատմությունը: Այս պատերազմն, իհարկե, սցենարը շատ կփոխի:
– Պատերազմի օրերին Արցախում էիք. որպես վավերագրո՞ղ էիք գնացել:
– Չէ: Որպես վավերագրող չգնացի ու ընդհանրապես ինձ թվում է, որ մեր թե՛ լրագրողները, թե՛ վավերագրողները պետք է մի քիչ հասուն լինեին՝ հասկանալու համար, որ սա պատերազմ է, ոչ թե «Counter-Strike»-ի խաղ, չլցվեին այնտեղ: Պետությունն էլ պետք է հասուն լիներ՝ հասկանալու համար, որ հիմնականում անփորձ այդքան մարդ Արցախ տանելով՝ կարող ես ադմինիստրատիվ լուրջ խնդիրներ ունենալ. զինվորը կռվի՞, թե՞ լրագրողների համար հոգ տանի:
Առաջին օրերին Արցախում լինելու ինչ-որ էյֆորիա կար՝ կապ չունի առաջնագծում, թե քաղաքներում: Այնտեղ լինելու մի կեղծ անհրաժեշտություն էր առաջացել բոլորի մոտ ու բոլորը բոլորին ասում էին՝ «դու գնա մի հատ ընդեղ, տես», առանց հասկանալու՝ ինչի՞ համար ես գնում: Առհասարակ օրգանիզմներն այնպես են աշխատում, որ ամեն մեկն իր տեղում պիտի լինի: Ես երկու տարվա ժամկետային ծառայություն եմ անցել, պահեստազորում եմ: Պետությունը պետք է իմանա ու որոշի, թե որ կետում, ինչ օգուտ կարող եմ տալ: Իրենք պետք է նայեն՝ մարտն ինչպես է ընթանում, ու եթե համալրելու կարիք լինի, կզանգեն ինձ, կկանչեն: Հիմա այդ էյֆորիայի ազդեցության տակ բոլորով գնում էին կամավոր ու այդպես, կոպիտ ասած, դառնում բեռ ադմինիստրատիվ աշխատանքի համար:
– Այդ դեպքում ինչպե՞ս գնացիք Արցախ:
– Համալրումով: Պահեստազորով: Ծանուցազգիրս եկավ, հետո զանգեցին, գնացի: Այնտեղ էի հոկտեմբերի 27-ից: Շուշիի մոտակայքում էինք՝ Շոշ գյուղի հատվածում: Խրամատում մեզ հետ շոշեցիներ էին ու ինձ մոտ անընդհատ այնպիսի տպավորություն էր, որ մարդիկ ուղղակի եկել են իրենց ամենօրյա, սովորական աշխատանքին: Հենց այդ մարդկանց հետ լինելը հավելյալ անվախություն էր առաջացնում: Մեկի վիզը բեկորից վնասվել էր, բայց կանգնած հումորներ էր, որ անում էր: Ես իմ փոսն եմ փորում, որ ականանետից պաշտպանվեմ, պտտվում է ինձ, թե՝ «հն, կուխնին սարքե՞լ ես արդեն»: Այնտեղ զգացածից մի բան կա, որ ուզում եմ անպայման ասել. ես այսպիսի հոգատարություն միմյանց նկատմամբ, այսպիսի հասունություն, խելամտություն, ոնց մեր դասակում էր, ընդհանրապես չէի պատկերացնում: Երկու տարվա ժամկետային ծառայությունս ոնց որ 180 աստիճանով շրջված լիներ։ Բանակում ինչպե՞ս է, եթե զգում են, որ մեկը թույլ է կամ ձևացնում է, թե թույլ է՝ «սաչկավատ» բառ կա, բոլորով միանգամից սկսում են նվաստացնել նրան: Մեզ մոտ դասակում հակառակն էր՝ ավելի էինք մոտենում այդ մարդուն, ավելի շատ էինք շփվում հետը, որովհետև մտածում ես, եթե նման բան է անում, նշանակում է վախ կա մեջը։ Երբ մոտենում ես, գուցե, այդ վախը պակասում է նրա մոտից: Չգիտեմ, ֆանտաստիկ էր մեր դասակը: Կատու ունեինք: Ոչ շատ մեծ էր, ոչ շատ փոքր՝ կատվի ամենալավ ժամանակը: Հերթով բոլոր տղերքի վրա քնում էր: Դասակ էր, որը կատու է սիրում, սովորաբար զինվորներն ավելի շատ երևի շներ են սիրում, չէ՞ (ժպտում է- հեղ.): Պատերազմից շատ բան պատմել չեմ ուզում, կարծում եմ ճիշտ չէ խոսել շարքային զինվորի տեսանկյունից:
– Ե՞րբ վերադարձաք Երևան:
– Կարծեմ՝ ամսի 11-ն էր (նոյեմբերի-հեղ.):
– Մինչև պատերազմը երևի բոլորս մտածում էինք, որ Արցախի հարցը մեր հասարակությանը միավորող է: Ու եթե կա ինչ-որ «կարմիր գիծ», որը չպետք է հատվի, դա Արցախի անվտանգ լինելն է: Ստացվում է հատե՞լ ենք այն:
– Արցախի շուրջ կամ ցեղասպանության հարցի շուրջ միավորվելը բնազդային, գոյության հարց է: Կարող է Արցախը չլիներ, լիներ Կարսը, Սյունիքը և այլն: Հողն, ի վերջո, անվտանգության, նաև տնտեսության ու արժանապատվության հարց է: Պատմականորեն ստացվեց այնպես, որ Հայաստանի համար այդ կետը դարձավ Արցախը: Այս օրերին շատ են մեջբերում Մոնթեի՝ «եթե կորցնենք Արցախը, կշրջենք մեր պատմության վերջին էջը» խոսքը, որպեսզի լրիվ չհուսալքվենք, ես դա այսպես եմ հասկանում, եթե մենք հայ ազգից վերացնում ենք Արցախի պահանջատիրության զգացումը, շրջում ենք Հայաստանի պատմության վերջին էջը: Եթե դու չունես ազգային երազանք, ազգային պահանջատիրություն, բնականաբար, գոյության կռիվ անող մնացածը՝ թուրքերը, ռուսները, պարսիկիները կգան քեզ կվերցնեն, ու կլուծեն իրենց հարցը: Օրինակ՝ Անիի, Վանի, Էրզրումի երազանքը հիմա, կարծես, վերացել է: Ու դրանում մեր սերունդն իր մեղքի մեծ բաժինն ունի՝ այս երազանքը «ձեռ էինք առնում»: Հա, այդ երազանքն ուտոպիստական է, բայց ազգերն ուտոպիաներով են ապրում: Հիմա, երբ Ադրբեջանը հետ բերեց Ղարաբաղը, իրենց համար էլ սա էր ուտոպիստական մի բան: Դրա համար, երբ ակնհայտ է դառնում, որ ազգն ունի այդ «կարմիր գիծ» ասվածը, դրսի ուժեր սկսում են հնարավորինս «ներկել» այն այլ գույներով: Հայաստանի դեպքում դա հաջողվեց անել, այն առումով, որ երիտասարդության մի սերունդ եկավ, որը սկսեց ասել՝ «դե, Ղարաբաղը տանք, հանգիստ ապրենք»: Մենք պետք է հասկանանք՝ կոնֆլիկտներ կան, որոնք հարատև են: Պետություններ կան, որ հարատև հակամարտությունների մեջ են, ու երբ մեկը զիջում է , այն չի դադարում գոյություն ունենալուց, այլ շարունակվում է արդեն նոր հողի շուրջ: Եթե մենք վերադառնանք մեր էությանը՝ որպես կենդանիներ, կաթնասուններ, որոնք գոյության կռվի մեջ են, սա ոչ թե այս կամ այն հողի, այլ գոյության կռվի հարց է: Մենք տալիս ենք՝ իրենք էլի են ուզում:
– Հիմա կա՞ այդ բնազդը: Տպավորություն է, որ ապատիկ մի վիճակ է ու մարդիկ միայն մի ընտրություն են տեսնում՝ «սա վատ է, նախկինում՝ ավելի վատ էր», «նախկիններ» – «ներկաներ»։ Ու լուծում չտեսնվելով՝ հայտնվում են ցուգցվանգային, ոչինչ չանելու վիճակում:
– Նախ անդրադառնամ «նախկինների» հարցին: Նախորդ իշխանությունների դեմ ցասումները, պայքարները, տարբեր շարժումները, որոնք ի վերջո բերեցին իշխանափոխության, համակարգված ու պրոֆեսիոնալիզացված էին: Ինքնաբուխ չէին: Քաղհասարակությունը սերտում էր ցույցեր անելու մեթոդներն, ու երբ անհրաժեշտություն էր առաջանում, կարողանում էր այդ նեռվը հաղորդել մարդկանց, որպեսզի նրանք ցասման մեջ դուրս գան փողոց: «Նախկիններ» ասվածը քաղտեխնոլոգիաների աշխատանքի արդյուքն է, որպեսզի իշխանություններն իրենց դեմ բողոքները, ցասումը, ընդվզումն ուղղեն այլ տեղ: Նախկինների միջոցով մի հզոր պատնեշ են դրել, նախկինները պաշտպանական բերդի պես մի բան են այս իշխանության համար: Որովհետև նախկիններ չկան, «նախկիններից» շատերը հենց իրենց իշխանության մեջ են ու օգտվում են դրանից: Այնպես որ հակառակը՝ նախկին ասվածն արժանապատվության հարց է: Ըստ իս՝ իրական նախկինները մարդիկ են, ովքեր չեն ենթարկվել ներկա բանսարկուին:
Ինչ վերաբերում է հասարակությանը, երբ իշխանափոխություն եղավ, ես խնդրում էի իմ իրավապաշտպան, լրագրող, քաղհասարակության ներկայացուցիչ ընկերներին, որոնք գնացին դեպի իշխանություն, որ չանեն այդպիսի բան: Դրանով նրանք շատ կարևոր դաշտ էին բաց թողնում: Բաց էր մնում իշխանությանը զսպելու դաշտը: Ես միամտաբար մտածում էի, որ իրենք դա չեն հասկանում: Ավելի ուշ հասկացա՝ ոչ միայն հասկանում էին, այլև այս ամբողջ քաղաքականության մի մասն էին, իշխանափոխություն անելու ու իշխանություն մտնելու մի մասը:
Եվ հիմա, երբ Ղարաբաղը հանձնված է, այս դաշտը չի կազմակերպելու ընդվզում, որովհետև հենց ինքն ու իր քայլերն են բերել Ղարաբաղը հանձնելուն:
– Բաց մնացած դաշտն ինչո՞ւ չլրացվեց:
– Լրացվեց, եկան մյուս կողմի քաղտեխնոլոգները, որոնք սկսեցին ինչ-որ արհեստական բաներ անել՝ պայքար Ստամբուլյան կոնվենցիայի դեմ, Լանզարոտեի կոնվենցիայի, ինչ-որ արհեսատական օրակարգեր։ Այժմյան այդ դաշտն, իհարկե, չունեցավ այն ուժն, ինչ նախորդը: Որովհետև նախորդներն ունեին տարիների փորձ ու վերապատրաստում: Մենք ապրել ենք մի հասարակությունում, որտեղ հայերի մեջ այլ ինքնություններ են ներարկվել, բթացվել է հայի բուն ինքնությունը, այսինքն ուրիշ պաշտպանական բնազդներ են արթնացրել: Եվ, երբ հասանք մեր գլխավոր անվտնագային բնազդին՝ Ղարաբաղը կորցնելուն, այն արդեն բթացած էր։
– Լուծման ճանապարհ կա՞, մարդկանց նեռվը հաղորդելո՞ւ:
– Ցավոք, շատ սև պատասխան եմ տալու: Պիտի Ղարաբաղը կորցնեինք, որ դա հասկանայինք:
– Բայց հասկացա՞նք:
– Էլի որոշ «հավատացյալներ» կան ներկա իշխանությունների: Բայց «պայթյունը» կա ու «բեկերոները» շատ ուժեղ կպնելու են նաև բոլոր նրանց, ովքեր դեռ հավատում են: Ես մի անգամ գրել էի՝ գալու է օր, երբ մենք հայտնվելու ենք «Հայկական ժամանակի» հոդվածներում, այդ իրականության մեջ, այդպես էլ եղավ. հիմա այդ հոդվածներում ենք ապրում, արդեն շրջել ենք վերջին էջն ու խաչբառներն ենք լուծում:
Իսկ լուծման համար, ըստ իս, պետք է երկու կողմ աշխատի: Առաջինը՝ քաղաքական գործիչները, որոնք պիտի հասկանան, որ հիմա անվտանգության, գոյատևման հարցեր լուծելու ժամանակն է։ Բոլորը միասին պետք է աշխատեն այս ուղղությամբ՝ առանց պարտության ու այս վիճակին բերած ուժից։ Առաջին քայլն, իհարկե, ներկա իշխանությունների հեռացումն է ու այնպիսի պատիժ կիրառել, որ այլևս երբեք նրանց նման մարդիկ ո՛չ իշխանություն լինեն, ո՛չ ընդդիմություն: Պետք է վերացվի ու արգելքի տակ դրվի այն ամբողջ սիմվոլիկան, լոզունգները, որոնք օգտագործվել են այս երկու տարիների ընթացքում, ու որոնց միջոցով հանրության մեջ մեծ ատելություն ու պառակտում է ներարկվել։ Պետք է անել մոտավորապես այն, ինչ ֆաշիզմի հետ արվեց Գերմանիայում։
Այնուհետև ձևավորել անցումային կառավարություն ու գործողությունների պլաններում առաջնային ու կարևոր տեղ տալ մեր գեներալների, մեր հերոսների ու առհասարակ հերոսի ինստիտուտի վարկի վերականգնմանը: Սա հետևողականորեն փչացվել է այս ընթացքում: Պետք է վերականգնվի մեր բանակի վարկը, մեր բնական դաշնակիցների հետ հարաբերությունները: Մյուս բլոկը, որ անելիք ունի, մտավորականությունն է:
– Ունե՞նք այդ մտավորականությունը: Օրինակ՝ 90-ականներից մինչև հիմա երգում ենք Հախվերդյանի երգերը: Հիմա նրանք ովքե՞ր են:
– Ցավոք, 90-ականների հաղթանակից հետո մեր մտավորականությունը սկսեց չգործել: Այստեղ պետության մեծ բացթողում կա, պետությունն իր մտավորականին միշտ պիտի թողնի ու նաև ստիպի գործել: Այսինքն, եթե Ռուբեն Հախվերդյանը սկսեց երգ չգրել կամ զբաղվել այլ գործով, մոտ գալ այս կամ այն իշխանությանը՝ վերջ, կորում է: Ֆրանիսիայում, օրինակ, Գոդարը մինչև հիմա շարունակում է կինո նկարել:
Ես մեծ հույս ունեմ, որ եղածը մեծ ցնցում կլինի: Եթե մենք մնանք ողբի մեջ ու առանց արժանապատվության, միանշանակ է, որ վերանալու ենք: Հիմա գալիք մտավորականության խնդիրը նախ և առաջ ինչ-որ ձևով մեր արժանապատվությունը վերադարձնելն է: Այնուհետև մտավորականությունը պետք է գծի հայ նոր փիլիսոփայության ճանապարհը:
Մեզ շտապ ազգային զարթոնք է պետք, նոր մոդելներ են պետք՝ ընտանիքի, դեմոգրաֆիայի հետ կապված, նույնիսկ՝ մարդուն թաղելու հետ կապված նոր փիլիսոփայություն է պետք մտածել: Երբ հիմա կոտրում են մեր շիրմաքարերը, դա հավելյալ ողբ է մեզ համար: Ուրեմն պետք է հասկանանք, որ այս տարածաշրջանում պետք է մարդկանց թաղելու նոր մշակույթ ձևավորենք: Սա անելը մտավորականների, նաև եկեղեցու գործն է: Պետք է ընտրենք բոլոր այն խնդիրները, որոնք մեզ դարձնում են թույլ ու փոխենք, բացառենք դրանք:
– Արցախում եղած օրերի վերաբերյալ, այնուամենայնիվ, պատրաստվում եք ինչ-որ բան նկարել:
– Ես անընդհատ մտածում էի, որ պատերազմի թեմային չեմ անդրադառնա, բայց այնտեղ մի իրադարձություն եղավ, որն անձնապես ինձ համար պետք է պարզեմ: Գործիքս վավերագրական ֆիլմն է ու փորձելու եմ անել դրա միջոցով:
Իսկ պատերազմին անդրադառնալ չէի ուզում, քանի որ եվրոպական արվեստը, որը մենք ընդօրինակում ենք, հիմնականում սնվում է ողբերգություններից: Օրինակ՝ պատերազմը բազմաթիվ ողբերգությունների է հանգեցնում, «հիանալի» ոգեշնչման առիթ արվեստագետի համար. գնանք կինո նկարենք, լուսանկարենք, երգ գրենք։ Ես պարբերաբար մտածում եմ, հնարավո՞ր է, որ արվեստը դառնա ոչ թե ողբերգությունից սնվող, այլ այն կանխարգելող: Արվեստագետն իմանա, որ ողբերգություն է լինելու ու փորձի այն կանխել: Բայց, ցավոք, այդ մոտեցումը մեզ մոտ դեռ չեմ տեսնում։
Յանա Շախրամանյան