Kinoashkharh.am-ը զրույցների շարք է սկսում Արցախյան երկրորդ պատերազմի ընթացքում տեղում աշխատած լուսանկարիչների, օպերատորների, մարդկանց հետ, ովքեր վավերագրել են մեր պատմության այս ցավոտ էջը: Մեր առաջին զրուցակիցը լուսանկարիչ Ավետիս Ավետիսյանն է:
Ավոյի հետ խոսելու ենք պատերազմից, որը ո՛չ ես եմ տեսել, ո՛չ անգամ ինքը, չնայած, որ 44 օրերի ընթացքում երկու անգամ եղել է Արցախում: Խոսելու ենք այն պատերազմից, որն այս անգամ ընթանում էր իրական ժամանակում, ու բոլորիս ուղիղ նայում մեր էկրաններից՝ տեսանյութերի, լուսանկարների, ցավի, արյան, կորստի տեսքով: Ու նաև կյանքի:
– Ինչո՞ւ գնացիր Արցախ: Ինչո՞ւ որոշեցիր, որ դու այնտեղ անելիք ունես:
– Արցախ գնացի, որովհետև դիսկոմֆորտ էի զգում այն մտքից, որ ոչինչ չեմ անում: Իհարկե, ինչ-որ կամավորական խմբերի հետ ինչ-որ բաներ անում էի, բայց ինձ համար դա բավարար չէր: Մտածեցի, որ պետք է անեմ մի բան, որն ինձ մոտ ավելի լավ է ստացվում, որն ավելի իմաստավոր կլինի ու, գուցե, ավելի օգտակար: Հիմա չափազանց անկեղծ կլինեմ. Ինձ՝ որպես զինվոր, ծառայությունից 10 տարի հետո, պատերազմի դաշտում չէի կարողանում ընկալել: Եվ դա պայմանավորված է միայն մի բանով. տարիների ընթացքում ինչ-որ հայացքների, ընկալումների փոփոխության պատճառով գալիս ես մի հոգեվիճակի, երբ մտածում ես՝ ախր ի՞նչ պատերազմ, ի՞նչ մարդ սպանել: Գուցե, պաթոսի շատությունն է պատճառը, որ այսօր ունենք այն, ինչ ունենք: Ու ինձ մոտ հարց էր առաջանում՝ ինչո՞ւ այդ պաթոսը պետք է ոտնակոխ աներ այն ամենը, ինչ ես անվանում եմ իմ երազանքներ: Որովհետև դրանք սիրուն են, լավն են, դրանց մեջ արարչականություն կա, ստեղծագործություն:
– Ու պատերազմն այդ ամենի դեմ է:
– Այդ ամենի դեմ պաթոսն է, որով 30 տարի շարունակ սնել են մեզ՝ սահմանի երկու կողմերում: Ինձ համար հարց էր՝ արդյոք այս ընկալմամբ ես արդյունավետ կլինե՞մ որպես զինվոր: Դեպի Արցախ ճանապարհին հիշում էի, որ ընկերոջս՝ լուսանկարիչ Արամ Կիրակոսյանի հետ տարիներ առաջ երազում էինք պատերազմ նկարել: Երևի պետք է զգույշ լինել երազելիս: Այդ ժամանակ ինչ-որ դրամատիկ, կինո հիշեցնող բաներ էինք մտածում: Բայց պատերազմը բոլորովին այլ է, երբ այն իրական է: Իրականում, պատերազմը չափազանց այլանդակ բան է: Երբ ասում եմ պատերազմ, ուզում եմ, որ հստակ հասկանաս՝ ես պատերազմից շատ քիչ բան եմ տեսել: Ես չեմ եղել առաջնագծում, չեմ տեսել պայթյուններ, ռմբակոծություն: Ես, իհարկե, պատկերացնում եմ այդ ամենը, բայց ես ավելի շատ պատերազմի արձագանքը, հետևանքներն եմ տեսել ու նկարել: Առաջին այցիս չորս օրերին Ստեփանակերտում ու Շուշիում ռմբակոծություններ չեղան: Դրանից մեկ օր առաջ ռմբակոծել էին, վերադարձիս օրը՝ Գորիս հասնելուց հետո իմացա, որ նորից սկսել են կրակել: Որոշեցի հետ վերադառնալ, բայց ճանապարհին վթարի ենթարկվեցինք, մեքենաս հնարավոր չէր այլևս վարել, ու այդպես էլ տեղ չհասանք: Վթարից րոպեներ հետո մտածեցի՝ դա էլ պատահական չէր:
Աբսուրդ բան է պատերազմը: Երբ հեռու ես, ուզում ես մեջը լինել: Երբ մեջն ես, ուզում ես հեռու փախչել:
– Իսկ կա՞ր մասնագիտական գայթակղություն որոշմանդ մեջ:
– Իհարկե, հենց դա էր, երևի, հիմնական պատճառը: Բայց այդ ռոմանտիկան շատ կարճ տևեց: Ճանապարհից, երբ տեսնում ես պատերազմ գնացող մարդկանց, ու չգիտես հետ կգա՞ն, թե ոչ: Բայց ես գնում էի կյանքը նկարելու, որովհետև պատերազմի մեջ մահն, առանց այդ էլ, չափազանց շատ է: Ու ես հասկանում էի, որ իմ նկարները դրական ազդեցություն են ունենում՝ հենց այն պատճառով, որ կյանքի մասին են՝ ոսկե ձկնիկը, քանդված եկեղեցում աղոթող տղամարդը, Ստեփանակերտի աստղազարդ երկինքը:
Ամենատարօրինակ զգացողությունը, որ ունեցել եմ, և որ մինչև այսօր էլ ունենում եմ, ոսկե ձկնիկի պատմության հետ է կապված: Առաջին օրն էր, երբ օրը ցերեկով դուրս էինք եկել Ստեփանակերտ՝ նկարելու: Հանկարծ մի մարդու տեսա՝ ձեռքին ոսկե ձկնիկ՝ բանկայի մեջ: Պարզվեց շենքի վրա ռումբ էր ընկեր: Ամբողջ շենքը փլվել էր, ակվարիումի բոլոր ձկները սատկել էին, բացի այդ մեկից՝ ոսկե ձկնիկից: Տերը որոշել էր վերջին կենդանի ձկանը բաց թողնել ինչ-որ գետում՝ որպես կյանքի նշան, և երազանք պահել խաղաղության մասին: Այդ պահին զգացողություններս շատ տարօրինակ էին: Նայում ես՝ 50 տարեկան, արցախցի «մուժիկ», որը միայն մի երազանք ունի, այն էլ կապում է ոսկե ձկնիկի հետ: Ինձ թվում է բոլորս այդ մարդու հոգեվիճակում ենք՝ հույսներս ոսկե ձկնիկի վրա դրած:
– Իսկ տարբե՞ր էր երկրորդ այցդ:
– Երկրորդ այցը ավելի բարդ էր, չնայած, որ արդեն «խաղաղ» պայմաններում էր: Ամենածանր զգացողություններից մեկն այդ օրն եմ ունեցել: Հասանք Քարվաճառ: Որոշել էինք մի քանի օր գյուղերով շրջել, նկարել: Այդ տրամադրությամբ էի գնացել, սակայն մի պատմություն իսկական սառը ցնցուղ դարձավ: Մի տուն տեսանք, որի տերը իր ձեռքով քանդում էր այն: Մոտեցանք, սկսեցինք խոսել: Թույլտվություն հարցրեցի՝ նկարելու համար, կտրականապես մերժեց: Չշարունակեցի: Մի քանի րոպե հետո տղամարդն ասաց՝ «գնա, էն փոսը նկարի»: Պարզվեց կինը երկու տարի առաջ է մահացել: Երբ պարզ էր դարձել, որ գյուղը հանձնում են Ադրբեջանին, այդ մարդը փորել էր գերեզմանը ու հանել կնոջ դագաղը: Տվել էր որդուն ու ճանապարհել Հայաստան: Այդ պահին տղան զանգահարեց: Հասել էր սահմանին ու հարցնում էր՝ հիմա ի՞նչ անի, որտե՞ղ թաղի մորը… Ծանր էր Քրավաճառում, շատ ծանր: Բայց, գուցե, սա էլ էր ապրելու մասին, չգիտեմ:
Ի դեպ, ես շատ չեմ նկարել, որովհետև ժամանակի ընթացքում ես մասնագիտական մի սկզբունք եմ ձեռք բերել՝ կան իրավիճակներ, երբ կարող ես չնկարել, որովհետև այդ պահին զգալն ավելի կարևոր է, քան նկարելը:
– Մեծ հաշվով, դու պատերազմ չես տեսել:
– Դա չափազանց աբստրակտ է հնչում: Իրականում, պատերազմ բոլորս տեսանք, անգամ Երևանում՝ մեր տներում նստած: Որովհետև պատերազմը միայն այն չէր, ինչ տեղի էր ունենում առաջնագծում: Պատերազմը բոլորիս գիտակցության մեջ էր: Եվ, գուցե, այն պետք էր նաև ներքին ներդաշնակություն գտնելու համար:
Ինձ թվում է, պատերազմը մեր ու մեր ժամանակաշրջանի հայելին է:
Ազգի ու ժողովրդի մասին ընկալումը շատ նման է անհատի մասին ընկալմանը, և ինչպես յուրաքանչյուր homo sapiens, ունի իրեն հատուկ բնութագրող գծերը: Եվ որքան շուտ մենք փորձենք ընկալել, թե ինչ տեղի ունեցավ մեզ հետ, այնքան շուտ կկարողանանք արժևորել այն, հետևություններ անել: Որովհետև այն ամենը, ինչ մենք ունենք հիմա, հետևանքն է նրա, ինչ մենք արել կամ մտածել ենք նախկինում, կամ իմ ընկալմամբ, ձգել ենք դեպի մեզ: Մենք, գուցե, պետք է մտածենք, թե ինչո՞ւ է մեր հավաքական էներգետիկան մեզ հանգեցրել այս իրականությանը, և գուցե մեզանից յուրաքանչյուրն իր անհատական ներդրո՞ւմն ունի դրանում: Մեզ պետք է որևէ կերպ հասնել այդ գիտակցությանը: Շատ տխուր է, բայց մարդիկ, ում առաջինը պետք է հասներ այդ գիտակցությունը, չի հասել:
Ես չափազանց դյուրագրգիռ եմ բնության նկատմամբ, և այն, ինչ տեսնում էի այդ օրերին Արցախում… Հասկանո՞ւմ ես, մարդիկ, երևի, ուրախացել էին, որ այդ համաձայնագիրը ստորագրվեց, որովհետև իրենց հնարավորություն էր տրվել գալ փայտ գողանալու: Ի՞նչ հավաքական գիտակցություն ակնկալես այս դեպքում: Ինձ թվում է, մեր հավաքական գիտակցության մեջ մենք ձևավորել էինք այս սցենարը: Բայց, միևնույնն է, չենք հասկանում՝ ինչո՞ւ այսպես ստացվեց, ինչո՞ւ մենք բոլորովին այլ բան գիտեինք: Բազմաթիվ հարցեր, որոնց պատասխանները մենք չունենք: Դրան զուգահեռ հայտնվում են մարդիկ, որոնց համար լափամանի հնարավորություն է ստեղծվել, հասարակություն, որը չի ընկալում՝ ինչ կատարվեց և դեռ ինչեր են կատարվելու: Մենք պատմությունից ոչինչ չենք սովորում:
– Ոչ միայն պատմությունից, մենք ներկայից էլ քիչ բան ենք սովորում:
– Անհատի օրինակը, որ բերեցի… Ախր այդ անհատը նաև մեծանում է, փոխվում: Հիմա մենք նման ենք մարդու, որը մեծացել է, ծերացել: Ում գլխով այնքան բան է անցել, որ մեծանալով պիտի Կոմիտաս դառնար, բայց դարձել է «քուչի քֆուրչի բիձա»: Չեմ ուզում դավադրապաշտական մտքեր արտահայտել, բայց մեր հասարակության մոտ մտածված, գծված վարքագիծ է ձևավորվել:
– Ես ասածիդ մեջ դավադրապաշտություն չեմ տեսնում: Ինձ թվում է՝ մենք ո՛չ մեր, ո՛չ մեր թշնամու, ո՛չ էլ աշխարհի մասին ոչ մի իրական պատկերացում չունենք: Երբեմն մտածում եմ՝ մենք չգիտենք՝ ով ենք մենք:
– Մենք վերակենդանացման բաժանմունքում պառկած հիվանդ ենք: Մենք թույլ ենք տվել, որ քաղցկեղը տարածվի մեր օրգանիզմով, հասնի չգիտես ուր: Հիմա ամեն ինչ կախված է մեր արյունատար համակարգից: Կա՛մ կապրենք, կա՛մ կմեռնենք:
– Իսկ կապրե՞նք, թե կմեռնենք:
– Գիտե՞ս, այսօր առավոտյան հետաքրքիր զգացողություն ունեցա, որ այս կետից սկսած ինչ-որ բան դեպի լավն է գնալու: Հիմա մենք նման ենք այն մարդուն, ով ընկել է անդունդը, ջարդուփշուր եղել, կոտրել ողնաշար, ոտք, ձեռք, բայց որը միևնույն ժամանակ, գիտակցում է, որ դեռ ողջ է, և այդ մտքից դեմքին ժպիտ է հայտնվում: Հիմա հարցն այն է, թե մենք ինչ քայլեր կձեռնարկենք մեր փրկության համար:
Այսօր առավոտյան, սուրճ խմելիս նայում էի, թե ինչպես է արևը դուրս գալիս ու լուսավորում դիմացի սարը: Ու անկախ ինձանից սկսեցի լաց լինել, չգիտեմ էլ ինչի համար՝ կորցրածի, մնացածի, չեղածի: Չես հասկանում՝ ինչի՞ համար է այս փորձությունը: Գոնե իմանաս, որ սա քո տեսակի «չորկողությունը» փորձելու համար է՝ ինչպես 1915 թ.-ը, ինչպես 1988 թ.-ը և դրանից հետո ամբողջ ընթացքը: Ես, իրոք, չեմ հասկանում՝ ինչպես ենք մենք շարունակում գոյություն ունենալ, այն էլ՝ որպես պետություն: Հասկանո՞ւմ ես, ինչերի միջով ենք մենք անցել ու անցնում:
– Իսկ կա՞ հնարավորություն՝ բեկելու այդ ընթացքը:
– Իմ կարծիքով՝ կա: Ես իմ կյանքը բեկեցի, երբ սովորեցի շնորհակալություն ասել՝ բառիս բուն իմաստով: Անկախ այն բանից, թե ինչ վիճակում եմ գտնվում, երբ ինքս ինձ հետ միայնակ եմ մնում, շնորհակալություն եմ հայտնում ինչ-որ կետի՝ այն ամենի համար, ինչ ունեմ, և վստահ եմ՝ այդ կետը իմ շնորհակալությունը լսում է: Այդ ընկած, կործանված մարդու համար ինքնափրկության միակ ձևը այդ շնորհակալությունն է: Մենք, որպես հասարակություն, դեռ չենք սովորել շնորհակալություն ասել: Հասկանո՞ւմ ես, Ալիևը արդեն Արցախում շինարարություն է անում: Իսկ մենք՝ այդ թվում նաև ես, կենացներից բացի, երբևէ շնորհակալություն հայտնե՞լ ենք այն բանի համար, որ 30 տարուց ավելի Արցախ ենք ունեցել: Ինչ-որ բան արե՞լ ենք այն զարգացնելու համար:
Մենք պետք է սովորենք շնորհակալություն ասել և ապրել, որովհետև ապրելը շատ կարևոր է: Որովհետև նրանք, ում հարմար էր ուրիշ տեղ ապրելը, վաղուց գնացել են: Նրանք, ում հարմար չէր, բայց այստեղ ապրել էլ չէր հաջողվել, նրանք ևս գնացել են: Մնացել են նրանք, ովքեր չեն կարող գնալ, ովքեր գնալու մեջ փրկություն չեն տեսնում վերջնական:
Ամեն դեպքում, ես որոշել եմ մնալ։ Ճանապարհորդելու եմ ամբողջ աշխարհով, բայց մնալու եմ այստեղ, լիքը գործեր եմ անելու ու արարելու եմ, որովհետև ուրիշ ոչ մի տեղ, հաստատ, այդքան կարիքս չկա, որովհետև ամենապետքականն ստեղ եմ ու հիմա:
Քանի հոգի հավատա նրան, որ մի խորը շունչ քաշելով, ոտքի կկանգնենք, այդքան ավելի շուտ ոտքի կկանգնի մեր հավաքական ինքնությունը։
Հարցազրույցը՝ Սոնա Մարտիրոսյանի
Լուսանկարները՝ Ավետիս Ավետիսյանի