Սրճարանի փոքր սառնարանի դուռը չափազանց աղմկոտ է բացվում-փակվում: Այդ պահերին երկուսս էլ լարվում ենք. ես մտածում եմ ձայնագրությանս որակի մասին, Արսենը՝ պատերազմի: Նոր է սովորել վեր չթռնել այս տեսակ ձայներից:
BarsMedia-ի անդամ, դոկումենտալիստ-օպերատոր Արսեն Խեչոյանի համար Արցախյան նոր պատերազմը սկսվեց Գորիսի ճանապարհին՝ վաղուց ծրագրված նկարահանման մեկնելիս: Չնախատեսված առաջին այցը Արցախ տևեց 10 օր, հետո վերադարձավ ևս երկու անգամ՝ ավելի կարճ ժամանակով:
Սա նրա առաջին պատերազմը չէր: Հասցրել էր լինել նաև Սիրիայում, բայց այն, ինչ կատարվում էր Արցախում, բոլորովին այլ էր. Անհասկանալի, քաոտիկ, ցավոտ ու սարսափելի. Քո պատերազմը միշտ է այդպիսին:
– Երևանում ոչ ոք չհասկացավ՝ ինչ էր պատերազմը: Գուցե չափազանցնում եմ՝ ասելով՝ ոչ ոք, բայց 95 %-ն, իրոք, չհասկացավ: Դա քեզ կասի պատերազմից եկած ցանկացած մարդ: Քայլում ես Երևանում՝ մտքերիդ հետ, պատերազմի, թվում է՝ բոլորը պետք է այս ու այն կողմ վազեն, գան, հարցնեն՝ ինչո՞վ կարող են օգնել կամ նման որևէ բան, բայց տեսնում ես, որ բոլորը հանգիստ են, ու դու, անկախ քեզանից չարանում ես դրանից… Ես չարանում էի: Հետո, իհարկե, այդ զգացողությունն անցնում է, բայց առաջին օրերին ուղղակի չես կարողանում մարդկանց հետ խոսել: Եվ հետո, խոսելու բան էլ չկա: Ի՞նչ խոսես: Պատերազմում կա՛մ կռվում ես, կա՛մ նկարում, կա՛մ ոչինչ չես անում: Առանձնապես ասելու բան էլ չկա: Տեսածդ պատմել էլ չես կարող: Պատերազմի առաջին իսկ օրերին ուղեղդ և մարմինդ սովորում են շատ արագ իրար արձագանքել: Ամեն խուլ ձայնից կամ լույսի ամեն առկայծումից վեր ես թռնում: Մարդը շատ զարմանալի բան է. շատ շուտ է ընտելանում ամեն ինչի: Առաջին մի քանի օրվա ընթացքում սովորեցինք տարբերել պայթյունները՝ ձայներով: Դրանցից արդեն հասկանում էինք՝ մերոնք են կրակո՞ւմ, թե՞ մեզ են խփում: Սովորեցինք տարբերել զինատեսակները՝ «Սմերչ», ԱԹՍ կամ այլ որևէ բան: Շատ արագ հասկացանք, որ պետք չէ հերոսություն անել, «Ռեմբո խաղալ»: Պետք է սառը մնալ ու աշխատել: Դա ասում եմ ես, որ, հիմնականում, Ստեփանակերտում և մյուս բնակավայրերում եմ եղել, առաջնագիծ գնացել եմ մի քանի անգամ միայն: Դա ավելի շատ կասեն առաջնագծի զինվորները: Բայց, ախր, իրենք էլ շատ բան չգիտեին… Ոչ մի բան չգիտեին… Եվ ես հենց դրա վրա եմ զարմանում, որ ոչ ոք իր վրա ոչ մի պարտավորություն չվերցրեց՝ հանրությանը կրթելու, ասելու, թե որ զենքից ինչպես պետք է պաշտպանվել, որ կան զինատեսակներ, որոնք ո՛չ տեսնելու ես, ո՛չ լսելու ես: Ոչ ոք դա չարեց:
– Փաստորեն, պատերազմում հայտնվեցիր պատահաբար՝ Գորիսի ճանապարհն ուղղակի շարունակելով մինչև Արցախ: Ե՞րբ հասկացար, որ հասել ես, պատերազմ է:
– Սեպտեմբերի 28-ն էր: Կյանքումս առաջին անգամ պատերազմական ակտիվ գործողություն նկարեցի: Չգիտեինք, որ գործողություն ենք նկարելու: Ֆիզուլիում էր: Ահավոր իրավիճակ էր, խառը: Դրոնը անընդհատ մեր գլխավերևում էր, մենք տանկ խփեցինք: Ինձ թվում էր՝ այդտեղից դուրս գալ այլևս հնարավոր չէ: Հիմա հասկանում եմ՝ այդպես էլ պետք է լիներ, բայց երբ դու դրա անմիջական մասնակիցն ես, ամեն ինչ այլ է: Բոլոր զգայարաններս անջատվել էին. Վախ, ծարավ, սով… Ամեն ինչ սառել էր: Այդ պահին ոչ մի բանի մասին չէի մտածում՝ ինչ է եղել առաջ, ինչ է լինելու սրանից հետո. Կար միայն պատերազմը ու իմ մասնագիտությունը: Մտածում էի՝ ես դոկումենտալիստ եմ, ուրեմն պետք է իմ գործն անեմ՝ վավերագրեմ, գործողություն նկարեմ, խոսակցություններ, հնարավորինս շատ տղերքի դեմքեր նկարեմ… Մտածում էի՝ նկարեմ մի բան, որը թույլ կտա հետագայում վերլուծություն անել: Երբ տեսանյութը հրապարակեցինք, շատերը գրում էին, թե մենք դավաճան ենք, որ այդ տեսանյութը խուճապ է առաջացնում: Բայց այնտեղ, իրոք, շատ վախենալու էր: Պատերազմն ընդամենը 20 մետրի վրա էր: Եվ ամեն հաջորդ ռումբն ավելի մոտ էր պայթում: Նույն օրը այդ դիրքը կորցրեցինք: Այդ օրը իմ պատերազմական մկրտությունն էր:
– Վախ կա՞ր:
– Պատերազմի ընթացքում, մտովի, մարդկանց բաժանում էի երկու մասի՝ տղա ու վախկոտ: Նկարահանման ընթացքում իրար հենց այդպես էլ ասում էինք՝ «այս մեկը տղա է, նրա հետ կարելի է առաջնագիծ գնալ»: Պատերազմի ընթացքում այս երկու տեսակը միշտ իրար կողքի էին: Ջաբրայիլում մի ֆանտաստիկ դրվագի ականատես եղա: Պատերազմի երրորդ կամ չորրորդ օրն էր: Գնացել էինք խոցված ինքնաթիռ նկարելու: Գիտեինք, որ այդ կողմերում էր ընկել: Հասանք Ջաբրայիլի զորամաս: Բառացիորեն րոպեներ առաջ ռմբակոծել էին զորամասը: Բոլորը պատսպարվել էին գետնափոր մի ապաստարանում: Մտանք ապաստարան: Մութ: Լրիվ կինո էր. մոտ երկու հարյուր հոգի՝ կիսավիրավոր, կիսակապկպված, անկանոն շարժվում են այս ու այն կողմ: Բոլորին հարցնում էի, թե որտեղ է հրամանատարը: Մեկը պատասխանում էր, որ Վարդենիսից է, մյուսը՝ Հոկտեմբերյանից:
Հանկարծ մեկն ասաց, որ դրսում մայոր կա: Ձեռքը գցեց զրահաբաճկոնիս, բռնեց ու քաշեց իր հետևից: Ես բռնեցի գործընկերոջս զրահաբաճկոնից, նա՝ մեր մյուս ընկերոջ: Այդպես՝ իրար բռնած, դուրս եկանք այդ անհասկանալի ճակատագրով մարդկանց միջից…
Մայորը՝ մի երիտասարդ տղա, մոտ 30 տարեկան, վզից վիրավոր, վիրակապված, կանգնած ծխում էր դրսում: Բայց իր համար միևնույն էր, որ ինքը վիրավոր է: Մեզ հետ խոսելիս՝ ձայնը խզվում էր: Բայց այդ մայորը… Եթե ողջ է, ես պետք է գտնեմ նրան: Ֆանտաստիկ կերպար էր: Այ ինքը տղա էր: Նայեց մեզ, տեսավ, որ առանց զենքի ենք: Բարկացավ, ասաց՝ «Հո դուք հիմա՞ր չեք: Առանց զենքի ո՞ւր եք գնում: Դո՞ւք հասկանում եք, որ թուրքը ձեզ տեսնելու է ու սպանի: Հետո ի՞նչ եք անելու»: Ասացի՝ «Դե, նկարելու ենք: Մեր գործն էլ դա է: Ախր, պարոն մայոր, մեռնեմ քեզ, եթե մենք եկել, հասել ենք այս դժոխքը, ուրեմն գիտակցում ենք՝ ինչ կարող է լինել: Դա մեր գործն է»: Գիտե՞ս առանց զենքի գնալու լավը որն է:
– Որը՞:
– Երբ առանց զենքի ես գնում, գիտես՝ եթե դիմացդ մեկը դուրս գա, մեռնելու ես, տարբերակ չկա: Եթե զենքով ես, միշտ մտածում ես՝ կհասցնեմ, կկրակեմ: Մարդն ինչ կենդանի է, չէ՞: Իսկ առանց զենքի, առանց շանսի, ուրախ-ուրախ ես գնում… Գիտե՞ս, այնքան տարօրինակ, դաժան բան է, երբ քեզ ծանոթ մարդկանց հետ սկսում ես նման խոսակցություն՝ «Օկ, եթե մեր հետևից դրոն է գալիս, ի՞նչ ենք անում: Մեքենայից հենց ընթացքից թռնո՞ւմ ենք, թե՞ շարունակում ենք առաջ գնալ»: Որոշում ենք, որ շարունակում ենք: «Իսկ, եթե գերի ենք ընկնում: Մենք պատրա՞ստ ենք գերի ընկնել»: Որոշում ենք, որ պատրաստ չենք: Այդ դեպքում լուծումը մեկն է՝ հրահրել, որ մեզ հենց տեղում սպանեն: Մեքենայի մեջ, թիմով որոշում էինք՝ ոնց ենք մեռնելու… ու ծիծաղում էինք: Երկար մտածում էինք՝ գուցե արժե մեզ հետ փաստաթղթեր չվերցնել՝ նկարահանման գնալիս, բայց հետո մտածեցինք, որ դրանով, գոնե, հնարավոր է դիակները ճանաչել…Շատ տարօրինակ էր:
Շատ բաներ կան, որ խաղաղ ժամանակ անմարդկային են թվում, բայց այնտեղ հասկանում ես, որ, եթե ուզում ես ողջ մնալ, պետք է հաշվի նստես դրանց հետ:
Մի անգամ՝ առաջնագիծ գնալիս, մենք երկու մեքենաներով էինք: Մեքենան, որի մեջ ես էի, առջևից էր գնում: Մեր հետևից գալիս էր նույն զորամաս 30 զինվոր տեղափոխող մեծ մեքենան, նրանցից հետո՝ մեր նկարահանող խմբի երկրորդ մեքենան էր: Ստոր բան կա այս ամենի մեջ… Մենք մեր մեքենայից կապ էինք տալիս մեր գործընկերներին ու ասում, որ հետ ընկնեն զինվորներ տեղափոխող մեքենայից, որովհետև հասկանում էինք, որ նրանք շարժվող թիրախ են, ու հավանականությունը, որ նրանց կխոցեն, շատ մեծ է: Իհարկե, հիմա այս մասին մտածելիս՝ ահավոր ես քեզ զգում, բայց, ախր, ի՞նչ կարող ես անել այդ պահին. Ո՛չ կարող ես նրանց փոխարեն տրաքել, ո՛չ կարող ես այնպես անել, որ նրանք չտրաքեն… միակ բանը, որ դու կարող ես, նայել, թե ինչպես է դա լինում, և փորձել ողջ մնալ, որովհետև, գուցե, դու պետք ես դեռ:
– Ասում էիր, որ պատերազմի մասին բազմաթիվ գրքեր ես կարդացել, ֆիլմեր նայել, որովհետև մտածել ես, որ պետք է պատրաստ լինես դրան: Իրական պատերազմը նմա՞ն էր դրանց:
– Իրականը դառնում է քո, սուբյեկտիվ պատերազմը: Եվ դու սկսում ես ընտելանալ դրան, հոգ տանել կողքիններիդ մասին: Բայց առաջին բանը, որ մտածում ես, այն է, որ քեզ չի կպնի, որ քեզ հետ ոչինչ չի պատահի: Չգիտեմ՝ դա հայկականությունն է, թե ուղղակի ուղեղդ է այնպես անում, որ դու հենց այդ պահին չխելագարվես: Հետո, իհարկե, երբ դա պատահում է ծանոթներիդ, գործընկերներիդ հետ, դու հասկանում ես, որ գուցե քեզ էլ կպնի: Ու սկսում ես վախենալ: Ես էլ էի վախենում: Առաջին օրն էլ եմ վախեցել, մինչև վերջին օրն էլ: Դա և՛ լավ է, և՛ վատ:
– Իսկ դժվա՞ր է համակերպվել այն մտքի հետ, որ դու վախկոտ ես:
– Չէ, դրա հետ համակերպվելը դժվար չէ, որովհետև դու գիտես, որ վախը նորմալ է, բայց դու չգիտես վախի քանակը: Բայց, երբ մենակ ես մնում ու հասկանում ես, որ դու վախկոտ ես, դա շատ ավելի լավ է, քան ինքդ քեզ հույս տալը, թե դու ուժեղ ես: Որովհետև չկան ուժեղներ: Բոլորն էլ ինչ-որ բանից վախենում են, բայց ցույց չեն տալիս: Այդ ցույց չտալը, գուցե, ուժ է, բայց ավելի շատ՝ պաթոս: Բայց այդ վախը նաև հաղթահարելի է: Երբ դու տեսնում ես, որ առջևումդ շատ վատ վիճակ է, դու գիտակցաբար գնում ես այնտեղ և ինչ-որ հրաշքով քեզ ոչինչ չի պատահում, վերադառնում ես ու հասկանում, որ դրանից հետո ամեն ինչ նույն գծի վրա է:
– Իսկ ինչպե՞ս ես գալիս այն մտքին, որ հարմարվում ես չլինելուդ հնարավորության հետ: Որ մտածում ես՝ գուցե հետ չգամ այս նկարահանումից: Ուզում եմ հասկանալ՝ ինչպե՞ս ես պատրաստում քեզ այդ մտքին:
– Այդ ժամանակ ինքս ինձ հարցնում էի՝ «Տղա ջան, 90-ականների պատերազմի վավերագրությունը քեզ «դուխ» տվե՞լ է»: Ասում էի՝ այո: Հետո հաջորդ հարցն էր գալիս՝ «Այդ դեպքում դու ո՞վ ես: Ո՞րն է քո մասնագիտությունը: Գուցե դու պարտավո՞ր ես անել դա»: Որովհետև դա հայրենիքի համար չէ, դա քեզ համար է: Որովհետև «հայրենիքի համար»-ը շատ պաթետիկ է հնչում: Ընդհանրապես, պատերազմի ընթացքում ամեն ինչ է պաթոսով հնչում: Ու դու անընդհատ փորձում ես ասել բաներ, որոնց մեջ պաթոս չլինի, բայց չի ստացվում:
Այս հարցերից հետո ակնհայտ է՝ դու գնում ես նկարելու, որովհետև դա կարևոր է: Որովհետև դա շատ կարևոր է:
– Իսկ պատերազմից հետո կարողանում ես պատերազմական ֆիլմեր դիտել:
– Այո, և դա միակ բանն է, որ ինձ օգնում է հաղթահարել այն հոգեվիճակը, որն ունենք այդ խայտառակ փաստաթղթից, մեր պարտությունից հետո: Հատկապես Կուբրիկի 4 պատերազմական ֆիլմերը, որոնց մեջ և՛ հումոր կա, և՛ սատիրա կա: Ամեն ինչ կա: Երևի այդ ֆիլմերի շնորհիվ եմ կարողացել որոշ չափով հաղթահարել այդ վիճակը: Որովհետև դրանք քեզ ասում են՝ «հանգստացիր, դու ոչինչ չէիր կարող անել»:
Ջաբրայիլի մասին էի պատմում… Մայորը իր ամենալավ զինվորին՝ 19 տարեկան մի տղայի, հրամայեց ուղեկցել մեզ՝ մինչև մեր նկարահանման վայրը: Մինչև շարժվելը միայն ասաց՝ «զինվորիս հետ կբերեք», հետո խորհուրդ տվեց քողարկել մեքենան, որովհետև դրոններն անընդհատ պտտվում էին մեր գլխավերևում: Մինչև գործընկերներս մեքենայի վրա ջուր էին լցնում, որ արագ ընթացքի ժամանակ բարձրացած հողն ու փոշին ավելի լավ կպնեին մետաղին, ես սկսեցի զրուցել այս տղայի հետ: Հարցրեցի՝ որտեղից է: Պատասխանեց՝ Հրազդանից: Ու հանկարծ ժպտալով հարցրեց՝ «Ախպեր, Երևան ոնց ա՞»: Ինձ թվում է՝ մտածում էր, որ այլևս հետ չի գնալու, որովհետև արդեն հասցրել էր տեսնել պատերազմը: Բայց, ախր, ի՞նչ պատմես, ի՞նչ ասես: Ու ես զգացի, որ ասում եմ՝ «Սաղ լավ ա ախպերս, սաղ ընտիր ա»: Ասաց՝ «Դե, թող լավ լինի»: Ու նա Երևանից, Հայաստանից էր հարցնում:
– Ասում էիր, որ փորձում էիր հնարավորինս շատ տղաների դեմքեր նկարել: Ինչո՞ւ էիր նրանց նկարում: Մտածում էիր՝ այլևս հետ չեն գալո՞ւ:
– Հա… Ես տեսնում եմ, թե ինչպես են մարդիկ ուրախանում՝ իրենց հարազատների՝ 90-ականներին արված լուսանկարներից: Ես տեսնում եմ զինվորի աղջկա, որն այսօր ավելի մեծ է, քան իր հայրը՝ այդ լուսանկարում: Ես հասկանում եմ, որ նրա համար դա կարևոր է: Հիմա դա շատ վախենալու է թվում, բայց դա այդպես է: Ես գիտեի, որ նրանցից շատերը հետ չեն գալու:
Արդեն պատերազմից հետո գրասենյակ մի կին էր եկել՝ աղջկա հետ: Ֆիզուլիի այդ ահավոր օրվա կադրերում լսել էր ամուսնու ձայնը: Կադրում նա չկար, միայն ձայնն էր: Եկել էր «սիռոյ» կադրերում ամուսնուն գտնելու: Ես, իհարկե, փորձեցի բացատրել, որ, կադրում երևացող մարդն ինձանից մոտ 20 մետր հեռավորության վրա է գտնվում, իսկ, եթե ամուսնու ձայնը լսվում է, ուրեմն նա ճիշտ իմ կողքին է կանգնած եղել: Հանկարծ այդ կինը հարցրեց՝ «Ուրեմն՝ դու նրան տեսել ես»: Այդ ժամանակ չգիտեի՝ ինչ ասել: Իհարկե, տեսել եմ, բայց, ախր, ես չգիտեի, որ նա այդ կնոջ ամուսինն է: Ախր այնտեղ բոլորը ինչ-որ մեկի ամուսինն էին, որդին, եղբայրը, սիրած տղան… Պարզվեց՝ ամուսինը հենց այդ օրն էր զոհվել: Զգում ես, որ այդ կինը քեզ լիքը հարցեր ունի տալու, բայց նաև հասկանում է, որ դու այդ հարցերին պատասխաններ չունես:
– Իսկ տեղացիներն ու դուք տարբեր կերպ էիք ընկալո՞ւմ պատերազմը:
– Այ դա կինո էր: Գնացել էինք Հադրութ, զորամաս: Չգիտեմ՝ պայթեցրել են արդյոք զորամասը, թե՞ դեռ կա, բայց շտաբը խոցել էին, մեջտեղում մեծ անցք կար: Բայց անգամ այդ վիճակում շտաբն աշխատում էր: Այնտեղ մի քարտեզագիր կար, որը մեզ նկարահանման տարածք հասնելու համար ճանապարհը պետք է բացատրեր: Մեզ ուղեկցեց դեպի շտաբ. Ամեն ինչ վառված, փոշոտ… Փլված շենքում, ինչ-որ մետաղի կտորներ մի կողմ գցելով, ճանապարհ բացելով՝ հասանք քարտեզագրի սենյակ: Նա, գրպանից հանեց սենյակի բանալին, բացեց դուռը, մեզ ներս հրավիրեց, փակեց դուռը, քրտեզի վրա ցույց տվեց ճանապարհը… Գործն ավարտեցինք, դուրս եկանք: Նա նորից բանալիով փակեց իր աշխատասենյակի դուռը: Շենքում, որի կեսն ուղղակի չկար, երկրորդ հարկ բարձրանալու համար սովորական, շինարարական աստիճան էին հենել պատին, որով աշխատողները բարձրանում-իջնում էին իրենց աշխատասենյակներ:
Այդ ընթացքում, որ քարտեզագրի սենյակում էինք, տագնապի ազդանշանը միացավ: Շտաբից դուրս գալուց հետո գործընկերոջս ասացի, որ զորամաս գնալ պետք չէ, ամեն դեպքում՝ ռազմական օբյեկտ է, որը կարող են խոցել: Քիչ հեռու մի կիսակառույց պատ տեսանք, որոշեցինք դրա տակ պատսպարվել: Ճիշտ մեր դիմաց՝ ճանապարհի մյուս կողմում մոտ 2 մետրանոց պատ կար, որից այն կողմ մարդկանց խոսակցություններ էին լսվում: Մեկ էլ հանկարծ պատից այն կողմ մի մարդ գլուխը հանեց: Տեսավ, որ անզեն ենք: Հարցրեց՝ զինվո՞ր ենք: Պատասխանեցինք, որ ոչ: Մեկ էլ պատի վրայից մի նուռ նետեց դեպի մեզ: Չհասցրեցինք բռնել, ընկավ ու այնքան հասած էր, որ միանգամից երկու կես եղավ: Բնականաբար, վերցրեցինք, սկսեցինք ուտել… Իսկական կինո էր՝ տագնապի չդադարող ձայնը, արագ-արագ գնացող-եկող մեքենաները, մենք՝ կիսակառույց պատի տակ պատսպարված ու մարդը, որ այդ ընթացքում հանգիստ հավաքում էր իր այգու նուռը:
– Քիչ առաջ ասացիր, որ հասկանում էիր, որ պատերազմի ընթացքում պետք է սառը մնալ:
– Այո, որովհետև հասկանում էի, որ մնացած ամեն ինչի համար ժամանակը դեռ կգա:
– Եռաբլուր գնալդ նշանակում է, որ ժամանակն եկե՞լ է:
– Ես Եռաբլուր գնացել էի ուղղակի լաց լինելու: Տեսնելու սգացող ծնողների, Էրդողանի մորը հայհոյող գերեզմանափորների, իրար կողքի փորվող գերեզմանները: Ինձ դա պետք էր: Ես լաց լինելու այլ տեղ չունեի: Ես ուզում էի վերհիշել, որ ես դեռ մարդ եմ, ու առանց նկարելու ուղղակի խոսեի մարդկանց հետ:
Եռաբլուրում երկու աշխատող կար, որոնցից մեկը քլունգով հանում էր տրակտորի փորած փոսերում մնացած քարերը, մյուսը՝ կոկիկացնում դրանք, որ դագաղն իջեցնելուց չվնասվի, հետևում, որ փոսն այնքան լայն լինի, որ ծնողները կարողանան իջնել իրենց երեխաների դագաղների հետ… Ու իրենք դա այնքան հոգատարությամբ էին անում: Սկսեցի խոսել հետները: Պատմեցին, որ օրական 12-13 գերեզման են սարքում: Ասացին՝ ավելին չեն հասցնում: Արդեն 600 գերեզման էին փորել:
– Հիմա դու ինքդ քեզ համար այս պատերազմն ավարտվա՞ծ ես համարում:
– Ես գիտեմ, որ պատերազմը չի ավարտվել: Ես ամեն օր սպասում եմ, որ կկարդամ լուր այն մասին, որ հարձակվել ու վերցրել են Մեղրին: Ես չեմ զարմանա այդ լուրից: Բայց պատերազմն ինձ ավելի սառնասիրտ է դարձրել: Անգամ, եթե նման բան լինի, մենք պետք է մտածենք՝ ի՞նչ անել հետո: Զենք վերցնել, գնալ, թե՞ տեսախցիկ: Գուցե մեզ նկարողներ այլևս պե՞տք չեն, որովհետև բոլորն են նկարում: Գուցե մեզ միայն զինվորնե՞ր են պետք: Բայց այդ որոշումները պետք է կայացվեն մեկ-երկու հոգու կամ մի խումբ մարդկանց կողմից: Բանակը պետք է դադարի աղքատ բարեկամ լինել, որին ով ինչով հասցնում, օգնում է: Դա քաոս է առաջացնում, անվերահսկելի վիճակ:
Ես հիշում եմ Լևոն Խեչոյանի խոսքը այն մասին, որ մենք պատերազմ գնացինք որսորդական հրացաններով, որովհետև մենք ռոմանտիկ էինք: Բայց դա 1990-ականներն էին: Այսօր՝ 2020 թվականին, մենք ինչո՞ւ ենք շարունակում ռոմանտիկ լինել:
Հարցազրույցը՝ Սոնա Մարտիրոսյանի
Լուսանկարները՝ Արսեն Խեչոյանի