Անժելա Ֆրանգյան.Կյանքը՝ մեզ
43 օր ապրած պատերազմից հետո Երևանում առաջին գնած գրքի առաջին էջոււմ գրված է՝ «…Խաղաղություն հաստատելու ուղղությամբ զենքեր ստեղծելով, որոնցով մարդն ի զորու է պայթեցնել ողջ երկրագունդը» (Էրիխ Մարիա Ռեմարկ. «Սև կոթողը»): Ռեժիսոր-վավերագրող Անժելա Ֆրանգյանը կարդում է ու շարունակում՝ «Պետք է ուժեղ լինել»:
Իր նկարած պատերազմն այս օրերի համար չէ: Նա նկարել է մարդկային պատմություններ՝ խիզախության, ազնվության, տան, ինքնության մասին: Ու նաև այն մասին, թե ինչպիսին պետք է չլինել:
– Հետո, ուրիշները, կամ, գուցե, հենց դու ես հորինում, թե ինչ պատճառով այնտեղ հայտնվեցիր: Որովհետև, իրականում, պատճառ չկա: Ուղղակի մի պահի որոշում ես, որ գնում ես ու վերջ: Այդպես և ես չգիտեի պատճառը՝ ինչո՞ւ գնացի: Միայն հիշում եմ, որ ընկերուհուս ծնունդն էր: Զանգահարեցի, ասացի՝ «Կներես, չգիտեմ՝ ինչ ասել»: Ընկերուհիս ասաց՝ «Գնում ենք, կգա՞ս»: Մտածում էի՝ երկու-երեք օրվա բան է, հաշվարկում էի գործերս… Երեք օրվա փոխնորդ հագուստ վերցրեցի, ամենասովորական օբեյկտիվը, որովհետև այդ պահին ձեռքիս տակ այլ բան չկար, ու գնացի: Ամսի 28-ին արդեն տեղում էինք: Այդ օրը դեռ քնեցինք, և ես կյանքիս ամենասարսափելի երազը տեսա:
– Ի՞նչ երազ էր:
– Սենյակում էի, որտեղ քնել էինք: Պատուհանից դուրս շատ լուսավոր էր: Այնքան պայծառ, որ աջ կողմս տաքանում էր այդ լույսից: Պատուհանից դեպի ինձ փող էր ուղղված: Բացեց վարագույրը, իսկ այնտեղ ադրբեջանցի էր: Երևի դա իմ հիմնական վախը մնաց ամբողջ ընթացքում՝ գերի ընկնելը: Հետո շատերին էի ասում, որ վախենում եմ: Մարդիկ պատասխանում էին, որ դա նորմալ է, որ բոլորն են վախենում: Իրականում, մինչև վերջ էլ մտածում էի, որ չեմ ուզենա աշխարհից գնալիս կյանքի մասին ամենավատ բաները մտածել: Այդ նույն տագնապը ինձ հետ էր նաև վերջին օրը՝ նոյեմբերի 8-ին, երբ Ստեփանակերտը, ըստ իս, դիտավորյալ դատարկում էին:
– Իսկ հիմա արդեն հորինել ես քեզ համար պատճառ:
– Դեռ ոչ, դեռ չեմ հորինել:
– Ի՞նչ փոխվեց առաջին օրվանից հետո:
– Նախ, հասկացա, թե որտեղ են աշխատում լրագրողները, որովհետև ես լրագրողական թույլտվություն չունեի: Գնացի, հասկացա, որ միջազգային լրատվամիջոցներից որևէ մեկը չկա: Մտածեցի, որ պետք է հնարավորինս ակտիվ լինեմ սոցիալական կայքերում՝ գոնե օտարախոս գործընկերներիս ուշադրությունն այդկերպ հրավիրելու համար: Համաճարակով պայմանավորված՝ լրատվամիջոցները դեռ չէին կարողանում իրենց թղթակիցներին ուղարկել: Այդ ժամանակ սկսեցի նկարել՝ այն հույսով, որ դրսում այդ նկարները պետք կլինեն: Հետո Associated press-ը և Reuters-ը սկսեցին որոշ բաներ ուզել: Սկսեցի լուր փնտրել: Սկզբում գնում էինք այն բնակավայրեր, որտեղ ավելի ակտիվ էին հրետակոծում: Առաջին անգամ Հադրութում, երբ լրագրողների երկու խումբ շատ կուտակվեց, խփեցին: Հեռու, երևի 10 մետրի վրա: Հիմա եմ ասում՝ հեռու, բայց ես առաջին անգամ էի տեսնում ու զգում այդ ամենը: Այդ ժամանակ «Շանթ» ՀԸ օպերատորներից մեկն իր զրահաբաճկոնը հանեց ու ինձ տվեց: Ես չհրաժարվեցի: Չգիտեմ՝ վախից, թե ուրիշ բան կար:
Վերադառնալուց հետո պատմում էի դրա մասին, բայց, երբ հոկտեմբերի 1-ին գնացինք Մարտունի, ու արկը ինձանից 2-3 մետրի վրա ընկավ, տեսա իրական պատերազմը: Մեզ հետ արդեն արտասահմանցի լրագրողներ էլ կային, տարիների փորձով: Բայց իրենք էլ խոստովանում էին, որ երբեք նման բան չէին տեսել: Իրենց տեսած պատերազմներում առաջնագիծ էր եղել, 2-րդ, 3-րդ գիծ, հրացան, կրակոց: Իրենք երբեք չէին տեսել, որ բնակավայրերն այդպես թիրախային գնդակոցվեին: Այդ օրը ինձ առաջին անգամ հրելով մտցրեցին ապաստարան: Օպերատորը, որ ինձ հրում էր դեպի թաքստոց, վիրավորվեց, մեզ ուղեկցող տղամարդը ևս: Հետո իմացանք, որ զոհ ունեինք նաև: Դա իմ առաջին մեծ վախն էր: Հրետակոծությունը մոտ երեք ժամ տևեց: Ամբողջովին վնասված մեքենայով մի կերպ դուրս եկանք Մարտունուց:
Այդ օրը նաև ֆրանսիացի երկու լրագրողները վիրավորվեցին: Ու ես մտածում էի՝ գոնե հիմա մեզ վրա ուշադրություն կդարձնեն:
Հաջորդ օրը Ստեփանակերտի վրա ծանր ավիառումբեր էին գցում արդեն: Այդ օրն էր, որ հասկացա՝ չեմ կարողանում նկուղից դուրս գալ: Ֆիզիկապես չեմ կարողանում տանել այլևս: Գնացի Գորիս: Ու Գորիսում այդ հարցն էր՝ գնում եմ Երևա՞ն, թե՞ հետ՝ Արցախ: Ու ես մտածեցի, որ Ստեփանակերտում մնացել են նկուղի մարդիկ, որ ինձ դեղ են տվել, բուժել են, հոգ տարել իմ մասին: Մնացել են մարդիկ, ովքեր հրետակոծության ժամանակ փրկել են կյանքս՝ ինձ հրելով դեպի թաքստոց: Ես այնտեղ մարդիկ եմ թողել ու չգիտեմ՝ ինչ է եղել նրանց հետ: Հասկացա, որ այդ մտքով այստեղ ապրել չեմ կարող այլևս: Հետ գնացի: Ես ամեն վայրկյան կրկնում էի, որ վախենում եմ, բայց այստեղ եմ: Ու դա իմ հիմնական դերերից մեկն էի համարում՝ ասել, որ վախենում եմ, որ դա նորմալ է, որ բոլորն են վախենում: Որովհետև այն, ինչ տեղի էր ունենում, վախենալու էր: Կարևոր է, որ բոլորը հասկանան՝ ո՛չ մնալով են հերոս դառնում, ո՛չ գնալով: Դրանք շատ անձնական հարթության որոշումներ են: Դու ոչինչ չես անում քո մնալ-գնալով: Ոչինչ: Հետո ես պատճառներ հորինում. պատճառներ մնալու, պատճառներ գնալու… Բայց դրանք հորինվածքներ են: Իրողությունը բոլորովին այլ է: Անգամ, գուցե, եսասիրական:
Այդպես հետ գնացի ու մնացի՝ մինչև վերջին օրը, երբ մեզ հանեցին քաղաքից:
– Իսկ վախը անընդհա՞տ է, թե՞ ինչ-որ պահի սկսում ես դրան ընտելանալ:
– Չես ընտելանում, իհարկե, շատ ծանր է, բայց ինչ-որ պահի ամեն ինչ այնքան է նմանվում «ռուսական ռուլետկայի», որ չես կարող կանխատեսել՝ որտեղ կխփեն, որտեղ ես ավելի վտանգված՝ առաջնագծում, դիրքերում, Ստեփանակերտում: Տրամաբանություն այլևս չկար, սահման չկար: Արտասահմանցի լրագրողների հետ հետո կատակում էի, երբ ասում էին, որ չեն թողնում գնալ առաջնագիծ, ասում էի՝ «Սպասեք, առաջնագիծն ինքն է գալիս»: Առաջնագիծն ամենուր էր՝ սկզբում Մարտունիում, հետո Ստեփանակերտում, Շուշիում: Մի պահի տրամաբանությունն այլևս սպառված էր:
– Իսկ այդ պահին ինչ-որ անբնական հանդարտություն կա՞ր: Երբ հասկանում ես՝ սա է, վերջ:
– Այո, մի պահի ուղղակի սկսում ես մտածել միայն փաստերի մասին: Մտածում ես՝ որոշել ես մնալ, ուրեմն՝ վերջ: Վախենալն այլևս անիմաստ է: Դու այլևս չես մտածում այն մասին, թե ինչ կլինի հետո: Երևի դա ճիշտ է, այլապես ինքդ քեզ կմաշես: Մի պահ եղավ, որ սկսել էինք արդեն կատակել: Ինչ պայթյունի ձայն լինում էր, մի պահ քարանում էինք, հետո տղաներն ասում էին՝ «Մերոնք են, հանգիստ եղեք»: Ասում էի՝ «Կգան, դուռներս կթակեն, դուք էլի կասեք՝ մերոնք են»: Տղաներն ասում էին՝ «Դե, եթե գան հասնեն այստեղ, դուռներս թակեն, ուրեմն, իրոք, մերոնք են»: Մի պահ սովորում ես օրից օր ապրել, որովհետև չգիտես՝ վաղն ինչ կլինի, մտածել՝ «մերոնք են, հանգիստ եղեք», ու սուրճդ մի քիչ ավելի հանգիստ խմել… Առավոտյան իրար հարցնում էինք՝ «ո՞նց ես», պատասխանը միշտ մեկն էր՝ «ողջ եմ»: Դրանից լավ բա՞ն: Ողջ լինել: Դա է ճշմարտությունը:
Օրեր կային, երբ առավոտյան արթնանում էի ու հասկանում, որ չեմ ուզում նկուղից դուրս գալ, ուղղակի չեմ կարող: Օրեր էին լինում, երբ հակառակը, որոշում էի առաջնագիծ գնալ: Կարևորն այդ որոշումն էր:
– Իսկ հիմա ի՞նչ ես զգում:
– Երեկվանից մի բան եմ շատ հստակ զգում. Մարդիկ, ովքեր հետդ խոսում են, մտածում են, որ դու կարծում ես, թե ավելի շատ բան ես տեսել պատերազմում, ավելի շատ բան գիտես: Բայց դա այդպես չէ: Գուցե ֆիզիկական վախն է ավելի շատ եղել: Բայց, միևնույն է, պետք չէ իմ կամ մյուսների վրա նման պարտավորություն դնել, որովհետև ես, գուցե, չիմանամ՝ ինչպես վարվել դրա հետ: Շատ կարճ ժամանակ է անցել, ու ես չգիտեմ՝ ինչի դա կդեֆորմացվի կամ կվերածվի հետո. Գուցե ինչ-որ ֆիզիկական ցավի, որ կանցնի, գուցե հոգեկան ճնշում կդառնա, թե մարդկանց հետ շփման մեջ ինչ-որ բաներ կփոխվեն: Չգիտեմ: Հարաբերական է: Բայց փաստն այն է, որ ինչ-որ բաներ մենք չենք իմացել, դուք եք իմացել, ինչ-որ բաներ՝ հակառակը:
Հիմա ես էլ եմ կարծում, որ ինչ-որ բաներ չեմ իմացել, որ բավարար չափով չեմ զինվորներին նկարել, առաջնագծում եղել: Ինձ անընդհատ թվում է, որ ինչ-որ բան պակասում է:
– Դե, մարդիկ՝ բոլորս, հույս ունենք, որ մի պակասող իմացություն կա, որի լինելուց հետո միայն կկարողանանք ինքներս մեզ պատասխանել՝ ինչո՞ւ այսպես եղավ, ինչպե՞ս ստացվեց: Մեզ թվում է, եթե մենք ավելի շատ բան իմանանք, գուցե կարողանանք ամրացնել այն, ինչ զգում ենք կամ ինչ մտածում ենք:
– Գուցե, բայց երբեմն, երբ ինչ-որ բաներ դնում ենք բառերի մեջ, դրանք ձևափոխվում են ու չեն արտահայտում զգացածդ: Գուցե, մեղքի զգացողության սուբլիմացիան է, երբ մտածում ես՝ խոսեմ, գուցե անցնի:
– Ինչո՞ւ մեղքի զգացողություն ունես:
– Մեծ հաշվով՝ չգիտեմ: Գուցե՝ մտածում եմ՝ ավելի շատ կարող էի զինվորների հետ իրենց ցավի մասին խոսել, որ չեմ արել: Մյուս կողմից… Հիմա՝ հետհաշվարկով եմ այդպես ասում, բայց այն ժամանակ, երբ և՛ քո գլխին են ինչ-որ բաներ պայթում, և՛ իր, գուցե ամենաճիշտ որոշումն էլ չխոսելն է: Չգիտեմ:
– Իսկ ինչի՞ մասին էին խոսում զինվորները:
– Տարբեր: Ծառայությունից, իրենց աչքի առաջ այրված ընկերներից… Բայց այդ պահերին դիստանցիան այդ պատմություններից ահավոր շատ է:
Մարաղայում էինք: Մարդիկ այրում էին իրենց տները: Բայց դրանից մի ժամ առաջ իրենց տան շրիշակները հանել էին, խարույկ արել, որ կողքը նստենք, չմրսենք: Հետո հարցրեցին՝ պահածո կուտե՞նք: Ասեցինք՝ այո: Հետո, քանի որ չգիտեին՝ գինին կկարողանան տանել, թե ոչ, մտածում էին՝ հո թուրքերին չե՞ն թողնի, որոշեցինք գինին էլ խմել, ու հուսահատ բաժակ էինք փնտրում: Հիմար կատակներ էինք անում, հումոր: Ու դրանից կես ժամ հետո մարդիկ այրում էին իրենց տունը… Կարծում եմ՝ մարդիկ, ովքեր գործ ունեին անելու, դիմանում էին դրան: Ես հիմա հիշում եմ, որ հրթիռակոծության ժամանակ մտածում էի, որ իմ գործը նկարելն է, մի կերպ գտնում էի տեսախցիկը, մտածում էի՝ գոնե հասցնեմ «ռեքը» սղմել, փորձեմ «ֆոկուսի բերել»: Որքան կենտրոնանում էի դրա վրա, այնքան դիստանցվում էի իրականությունից:
– Օբյեկտիվիդ մեջից էիր նայում տեղի ունեցողին:
– Հա: Դա դիստանցվելու միակ հնարավորությունն էր: Հետո անգամ աննշան ինչ-որ բաներից փլվում ես, բայց այդ պահին աշխատանքդ թույլ է տալիս հետևել տեղի ունեցողն կողքից:
– Ինչի՞ց ես փլվել:
– Շատ բաներից: Օրինակ, երբ տեսա տարհանման օրը Ստեփանակերտից շարժվող ավտոշարասյունը: Ու մտածեցի, որ ես, ախր, այնտեղ եմ թողնում մարդկանց, ում հետ ապրել եմ վերջին 43 օրերը, իմ ընկերներին: Երբ տեսա, թե ինչպես էր ռմբակոծության տակ Ղազանչեցոց եկեղեցում տեր հայրը զանգերը խփում, որովհետև երեկոյան ժամերգության ժամն էր: Նրանից, որ Նորա տատիկը ապաստարանում ծննդյանս օրն ինձ համար ծաղիկներ էր պատրաստել… ու համաձայնագրի օրը: Այդ օրը, երևի, բոլորս փլվեցինք:
– Իսկ համաձայնագրից հետո Արցախում մարդիկ ի՞նչ էին խոսում:
– Չէին խոսում: Լալիս էին: Ես երբեք չեմ տեսել այքան շատ արտասվող տղամարդկանց, որքան համաձայնագրից հետո: Պատերազմի ընթացքում երբեք լացող տղամարդկանց չեմ տեսել: Այդ օրը… Դրանից հետո անընդհատ զանգում էի նախորդ պատերազմի ժամանակ կռված, տարիքով ավելի մեծ ընկերների: Ուզում էի հասկանալ՝ ինչպե՞ս են վերապրել, օրինակ, Գետաշենի կորուստը, որ ես էլ կարողանայի վերապրել:
– Ի՞նչ էին ասում:
– Ասում էին, որ, գուցե, հիմա հասկանանք, թե ինչպես պետք է գնահատել հայրենիքը: Իրենք, երևի, ճիշտ էին, որ կուրծքդ պետք է ցավի, որ սրտիդ տեղն իմանաս: Տարօրինակ բան է. Այն չհասկացվածության բացերը, որ կային մեր սերունդների միջև, ամենը, կարծես, լրացված լիներ:
– Ի՞նչն էր ամենացավոտը պատերազմի ընթացքում:
– Անտերությունը: Երբեմն՝ մարդկային կյանքի անարժեքությունը, որովհետև ես միշտ մտածել եմ, որ դա ամենակարևոր բանն է: Ինձ քանդում էր առանց զրահաբաճկոն, առանց սաղավարտ կամավորը: Շատերն ասում էին, որ դա դրոնների դեմ չի պաշտպանելու: Այո, բայց մարդկային կյանքն այնքան կարևոր է, որ դրա համար ամեն ինչ պետք է անել, գոնե անել այնպես, որ մարդը մանր բեկորներից չմահանա…
Ես ինքս ինձ համար մի հիմար բան էի մտածել. Չգիտեմ՝ տիեզերքը դրան համաձայնել էր թե չէ, բայց ես որոշել էի, որ ճանապարհին ում հանդիպեմ և գրկեմ՝ ծանոթ, անծանոթ, էական չէ, ողջ է մնալու: Ի դեպ, քրոջս ամուսնուն պատահաբար եմ հանդիպել մեր հյուրանոցում… Իրեն գրկել եմ, ինքը վիրավորվեց, բայց փրկվեց:
Չգիտեմ՝ սա կթողնես տեքստիդ մեջ, թե ոչ, բայց այդ օրերին մտածում էի՝ համբուրվելն էլ պետք է շատ լինի: Չգիտեմ՝ այդ տղաներից քանիսն էին իրենց կյանքում հասցրել համբուրել աղջկա… Անգամ, եթե ձեռքդ կպնում է մյուսի ձեռքին, ու դա մի քիչ տաքացնում է նրան… Թող լիներ… Ես չեմ համբուրել: Երևի լավ չեմ արել: Բայց ես գրկել եմ:
– Եղե՞լ են պահեր, որ ամենաշատն են ազդել, ամենահաճախն են հիշվում:
– Սկզբում թվում էր՝ կան նման պահեր: Հետո հասկանում էի՝ ամեն հաջորդն ավելի շատ է ազդում… Արեգը (Նկատի ունի լուսանկարիչ Արեգ Բալայանին-խմբ.) մի նկար ունի, ես այդ ժամանակ վիդեո էի անում. Հերթական անգամ գնացել էինք հիվանդանոց: Քարինտակի դեպքերից հետո էր: Միջին տարիքի մի մարդ մտավ ներս: Երիտասարդ տղան, որ մինչ այդ նստած էր սայլակի վրա ու լուռ լալիս էր, գնաց, ծնկի իջավ այդ մարդու առջև ու սկսեց լաց լինել: Տարեց տղամարդը ձեռնափայտը թափահարում էր օդի մեջ: Հետո իմացանք՝ երկու եղբայր էին եղել կռվի դաշտում: Հիմա տղան, ծնկի իջած, հորը հայտնում էր եղբոր մահը: Արեգը միայն մի կադրով միջամտեց դրան: Ես ուղղակի կանգնել էի՝ «ռեքը» սղմած..
Ստեփանակերտից դուրս գալու օրն էր… Նայում էի ավտոշարասյանը ու մտածում՝ «Գրողը տանի, այսպե՞ս է լինում»: Կարծես ջուրն ընկներ ամեն ինչ: 44 օրերի մնալդ, չմնալդ, գնալդ: Մտածում էի՝ ամեն օր կարելի էր գնալ, բայց այդ օրը պետք էր մնալ… Այդ օրը պետք էր մնալ:
Հետո արդեն, ծնողները, ովքեր փնտրում էին իրենց զավակներին՝ ողջ թե մեռած… Մեջները մի տղամարդ կար՝ միշտ կոկիկ, խնամված, մաքուր հագնված, կազմակերպված: Սկզբում կարծում էի՝ համակարգում է ուղղակի մյուս ծնողների գործերը: Երբեք չէի մտածի, որ ինքն էլ է փնտրում: Մինչև մի օր տեսա, թե ոնց է մյուսներին ցույց տալիս հեռախոսն ու ասում՝ «Սա էլ վիդեոն է, որտեղ իմ որդուն են տանջում»…
Բայց ամենադաժան զգացողությունը Շուշիի հետ է կապված: Քաղաքում ինչ-որ պահեստներ էին պայթում: Մի ժամի չափ: Չգիտեմ՝ ինչ էր, տարբեր վարկածներ էին պտտվում այդ ժամանակ: Բայց ես նայում էի այդ պայթյուններին ու զգում, թե ինչպես է «հայրենիքը» մարմին ստացել ու մեռնում, ու դրանից ավելի հարազատ մեկը չունեի: Ամենահարազատ մահը, որ ունեցել եմ կյանքում, դրանից ավելի հարազատ բան էր մեռնում աչքիս առաջ:
Բայց, միևնույն է, ամեն ինչ գնում է, դառնում մարդու պատմություն: Հետո մենք փիլիսոփայում ենք ինչ-որ բաներ…
– Իսկ դու քեզ համար ձևակերպե՞լ ես՝ ինչ է պատերազմը:
– Հա, կարծում եմ՝ գտել եմ ձևակերպումը. Պատերազմը կյանքից տարբեր ինչ-որ բան չէ, ուղղակի խտացված է: Այն, ինչ ճանաչելու էիր 90 տարվա ընթացքում՝ կյանքի լավ, վատ, չար, ավելի չար, տգեղ, տձև, սիրուն… այդ ամենը երբեմն 3 օրում ես ճանաչում: Պատերազմը խտացված կյանքն է:
Մի կարևոր բան էլ սովորեցի այնտեղ՝ տիկին Մանուշից՝ այնտեղ ապրող ու երբեք դուրս չեկած, որ պատերազմը մարդուն չի չարացնում: Ես վախենում էի դրանից, օրինակ, որ այդ հերթերում կանգնած ծնողները կչարանան: Հետո տիկին Մանուշին պատմեցի այդ կոկիկ, գերության մեջ գտնվող տղայի հոր մասին: Տիկին Մանուշն ասաց, որ հենց այդ մարդու օրինակով կարող եմ տեսնել, որ մարդ, ով իր էությամբ չար չէ, չի կարող չարանալ:
Պատկերացրու, ես մարդկանց ասում էի, որ կարճաժամկետ կտրվածքով ես իրենց ու իրենց երեխաների համար, ցավոք, ոչինչ անել չեմ կարողանա, բայց երկարաժամկետ կտրվածքով, գուցե, եթե մեր սերունդները տեսնեն իրողությունը, տեսնեն, թե ինչպիսին մենք չպետք է լինենք, գուցե իրենք որոշեն այդպիսին չլինել: Բայց դա մենք չենք տեսնի: Եվ իրենք էին ինձ ասում՝ «Նկարի, հիմա ցույց չտաս, բայց հետո սա պետք կլինի»:
Դա է: Ամեն ինչ խիտ է, ու երբեմն դու ինքդ չես հերիքում, կյանքիդ փորձը չի բավարարում տանել այդ խտությունը:
Հիմա էլ մտածում եմ, որ այսօր չգիտենք՝ կարո՞ղ ենք արդյոք ինչ-որ բան անել, կլինի՞ հաջորդ պատերազմ, թե ոչ, Հայաստանը կորցնելուց կարո՞ղ ենք խուսափել, թե ոչ, բայց, եթե լայն ժամանակային հարթության մեջ մեր նպատակը դնարձնենք մի մտածելու բան մեր սերունդներին թողնելը, մի տեղ՝ հայրենիք դարձնելու համար, ուրեմն, երևի, պետք է նկարել: Առանց դրա կարելի է գժվել:
Այդ հերթերում… Նկարում էի մի տղայի, որ եղբորն էր փնտրում: Հանկարծ եկավ, ասաց՝ «Կջնջես եղբորս նկարը: Եղբայրս այլևս չկա»: Դրանից երեք օր առաջ նրա որդին էր ծնվել: Տատիկս էր միշտ ասում՝ «Նրանց չապրածը դուք պետք է ապրեք»:
– Հա, սփյուռքահայերը նման խոսք ունեն: Հիշում եմ՝ ինձ շատ հարազատ մարդ էի կորցրել, և սփյուռքահայ ընկերուհիս ինձ մխիթարելիս ասաց՝ «Կյանքը քեզ»: Այդ պահին ինձ համար դա այնքան ցավոտ էր, որովհետև դրա մեջ անարդար բան կար, սխալ բան: Ես ուզում էի, որ յուրաքանչյուրի կյանքն իրենը լինի: Բայց հիմա… Հիմա ստացվեց՝ կյանքերը մեզ:
– Հա, հիմա ամեն անգամ դեպրեսիվ մտքեր ունենալիս պետք է մտածենք, որ դրա իրավունքը չունենք, որովհետև կյանքերը մեզ: Եվ մենք պետք է սովորենք գնահատել իրար ողջ լինելը, իրար գոյությունը, իրար ներկայությունը, ինչը հաճախ ի զորու չենք լինում անել, երբ ողջ-առողջ ենք: Պետք է սովորենք, որովհետև ամենաթանկ կյանքերը՝ մեզ: Մնացածը… եսիմ… չգիտեմ:
Հարցազրույցը՝ Սոնա Մարտիրոսյանի
Լուսանկարները՝ Անժելա Ֆրանգյանի