Կինոյի ու գրականության նժարների մեջտեղում

Շատերը կհիշեն  Հանրային հեռուստատեսությամբ տարիներ շարունակ եթեր հեռարձակված «8 1/2» հաղորդաշարը, որը կինոգետ Զավեն Բոյաջյանի հեղինակային ծրագիրն էր։ 1990-ականներին արտասահմանյան ֆիլմերը, այն էլ՝ դասական, բացառիկ երևույթ էին։ Զավեն Բոյաջյանին հաջողվում էր գտնել արժեքավոր ֆիլմեր ու էկրանից հանրությանը ծանոթացնել, կինոգիտական մեկնաբանություններով բացել ու բացահայտել ֆիլմերի «գաղտնիքները»։ Ոչ ոք կասկածի տակ չի կարող դնել Զավեն Բոյաջյանի կինոգիտական հմտությունները, ճաշակն ու փորձառությունը. այդ վերաբերմունքը նա վաստակել է։ kinoashkharh.am-ի հերթական հանդիպումը Զավեն Բոյաջյանի հետ է՝ նրա խոհերի, փնտրտուքների ու երազանքների աշխարհում։

-Նախ ասեմ, որ  տարեկիցներիցս շատերի պես  Ձեր «8 1/2»-ի վրա եմ մեծացել ու կրթվել։ Դուք առաջինն էիք, որ ինձ ուղղորդեցիք դեպի մեծ կինո ու ինձ համար սահմանեցիք կինորավեստի չափանիշները։  Մութ ու ցուրտ, անարվեստ տարիներին Ձեր հաղորդումը բարձր արվեստի հետ շփվելու եզակի հնարավորություն էր։

– Ձեզ նման կարծիքներ հայտնողներ այն ժամանակ չկային։ Թեև ես հիացմունքի, խանդավառության կարիք ունեցող մարդ չեմ, բայց երբ ինչ-որ բան ես անում, ուզում ես հասկանալ՝ արածդ պե՞տք է մարդկանց, թե ոչ։ Այդ հաղորդաշարն ավելի շատ իմ անձնական խանդավառության վրա էր հիմնված։ Ոչ հոգեպես, ոչ նյութապես  ես որևէ շահաբաժին չեմ ստացել։ Պարզապես  կինո շատ էի սիրում և ուզում էի, որ իմ առօրյան միշտ կապված լինի կինոյի հետ։ Իսկ կինոգիտական գործունեությանս մասին արձագանքն այն ժամանակ ես չեմ էլ լսել ու զգացել։   Հ1-ի ղեկավարությունն ու տիրող մթնոլորտն ինձ այն միտքն էին ներշնչում, որ իմ հաղորդաշարը հետաքրքրում է հեռուստազանգվածի շատ փոքր հատվածին միայն։ Ես գիտակցում էի, որ բարձրարժեք կինո եմ ներկայացնում, ու այդ միտքն ինձ հոգևոր բավարարություն էր պատճառում։ «8 1/2»-ից բացի, ֆիլմերի կրկնօրինակման բաժնում էի աշխատում. չափազանց ծանր գործ էր, բայց հաջողվում էր ինչ-որ արդյունքի հասնել։ Ցավոք, հեռուստատեսության ղեկավարության պատճառով այդ ամենը փլուզվեց։

-Անկախությունից ի վեր արվեստն արվեստ ստեղծողին փող չի բերում, Ձեր դեպքո՞ւմ էլ էր այդպես։

-Այն ժամանակ կարծիք կար, թե հնարավոր չէ կինոգիտությամբ ու կինոքննադատությամբ գումար աշխատել։ Ես տարիներ շարունակ իմ ապրուստը վաստակել եմ կինոյով՝ ֆիլմեր եմ ցուցադրել, գրել եմ, լուսաբանել բազմաթիվ փառատոներ ու կինոիրադարձություններ։ Արդեն 15 տարի «Ոսկե ծիրանի» կատալոգի խմբագիրն եմ։

-Նախկնում հանրային մարդ էիք, այսօր Ձեզ հազվադեպ կարելի է տեսնել անգամ ֆիլմերի պրեմիերաներին ու փառատոներին։  «8 1/2»-ը վերսկսելու կամ այլ հաղորդաշարի նպատակ չունե՞ք։

-«8 1/2»-ն իր ձևաչափով մնացել է իր ժամանակի մեջ։ Եթե ցանկանամ նորից հանրությանը կինո ներկայացնել, ապա պետք է փորձեմ գտնել մատուցման ավելի ժամանակակից ձևեր։ «8 1/2»-ը ժամանակին իր դերը կատարել է, երբ ուրիշ խնդիրներ կային, լսարանն ուրիշ էր, ֆիլմերը պակաս մատչելի էին։ Հիմա համացանցի շնորհիվ գրեթե ամեն ինչ հասանելի է, այդ թվում՝ կինոն։

-Կինոն հիմա անհամեմատ հասանելի է, բայց կինոն իրապես հասկանալու, արժեքավոր ու անարվեստ ֆիլմերն իրարից տարբերելու համար ուղղորդող է պետք։

-Ես համոզված եմ՝ նրանք, ովքեր իսկապես կինո սիրում են ու հետևում են կինոաշխարհում կատարվող իրադարձություններին, դրան հարակից՝ կարդում են նաև բազմաթիվ հոդվածներ, որոնք նաև ուղենշում են՝ ինչն արժի նայել և ինչը՝ ոչ։ Չեմ ժխտում՝ մասնագիտական կարծիքի  կարիք կա, բայց կինո այսօր պետք է մատուցել այլ ձևաչափով։ Հիմա ես ավելի շատ եմ զբաղված, քան այն ժամանակ, երբ զբաղվում էի բացառապես կինոյով, թղթակցում էի առնվազն 3 թերթի, Հ1-ի կրկնօրինակման բաժնի գլխավոր խմբագիրն էի,  «8 1/2»-ի վրա էի աշխատում, թարգմանություններ էի անում։ 10 տարուց ավելի ՆՓԱԿ-ում ֆիլմեր եմ ցուցադրել ու ներկայացրել. ուզում էի կինոակումբ ունենալ, քննարկումներ կազմակերպել, բայց չհաջողվեց։ Դա էլ էր մի փուլ, որ անցավ-գնաց։ Հիմա կշեռքի նժարը թեքվել է ավելի շատ  դեպի գրականություն, քան կինո։ Թիվն էլ եմ կորցրել, թե այս տարի քանի գիրք եմ թարգմանել ու խմբագրել և այս ռիթմի մեջ եմ 2012 թվականից։ Ժամանակ չունեմ հետևելու կինոաշխարհին, բացի այդ, այդ աշխարհն այնքան էլ իմ սրտով չի։ Դասական կինոարվեստն ինձ շատ ավելի է հետաքրքրում, քան ժամանակակից կինոարտադրությունը։ Եթե երբևէ ձեռնարկեմ որևէ  հաղորդաշար անցկացնել, ապա կընտրեմ կինոյի դասական արժեքների մատուցումը։ Ավելի ու ավելի եմ հակվում այն կարծիքին, որ կինոն որպես արվեստ՝ այսօր  ավելի շատ փառատոնային, ֆիլմադարանային, արտհաուզ ֆիլմերն են, թեև  ես այն ժամանակ էլ զանգվածային ֆիլմերի քարոզմամբ չեմ զբաղվել։ Գեղարվեստական գրականության հետ գործ ունենալը ներկա պահին շատ ավելի մեծ բավարարություն է ինձ պատճառում։

-Գեղարվեստական գրականություն թարգմանելիս Ձեզ հանդիպո՞ւմ են այնպիսի գործեր, որոնք հրաշալի ֆիլմեր կդառնային։

-Անկասկած, օրինակ՝ Բրեդբըրիի բոլոր գործերը տեսողական հզոր պատկերներ ունեն։ Կարդալու ընթացքում ես լիովին պատկերացնում եմ, թե ինչ ֆիլմ կստացվեր։ Թարգմանությունն, ասում են, ամենադանդաղ ընթերցանությունն է, և հենց դա էլ նպաստեց, որ իմ կարդացածը վիզուալ շատ հստակ պատկերացնեմ։ Բրեդբըրին մոգական վարպետություն ունի եւ խորապես ազդում է ընթերցողի վրա, նկարագրում է բոլոր գույները, հոտերը, զգացողությունները։ Նրա ամենապարզ պատկերները ֆիլմի կադրեր են։ Ու զարմացած եմ, որ Բրեդբըրիի ոչ մի համազոր էկրանացում մինչև հիմա չկա։ Կառանձնացնեմ միայն Ֆրանսուա Տրյուֆոյի «451 աստճան՝ ըստ Ֆարենհայթի»  ֆիլմը, որը համանուն վեպի էկրանացումն է, բայց Տրյուֆոն բավականաչափ հեռացել է գրական գործից։ Ֆիլմը՝  որպես ինքնուրույն արժեք, հետաքրքիր գործ է, սակայն հազիվ թե բուն իմաստով կարելի է համարել Բրեդբըրիի նշանավոր վեպի էկրանացումը։

-Մի խոսքով, անգամ գեղարվեստական գրականություն թարգմանելիս Դուք չեք հեռացել կինոյից ու շարունակում եք կինոյի տիրույթներում ստեղծագործել, այդպե՞ս է։

-Թարգմանական արվեստը ես որոշակիորեն կապում եմ կինոյի, ռեժիսուրայի հետ։ Ընդհանրապես երիտասարդ տարիքում ավելի շատ ռեժիսորի դերում էի ինձ պատկերացնում և մտադիր էի ռեժիսոր դառնալ։ Եղել է ժամանակ, երբ թատրոնը գերադասել եմ կինոյից։ Հետո թատրոնը փոխարինվեց կինոյով, բայց երազանքս անկատար մնաց։ Թարգմանությունն ինչ-որ չափով կոմպենսացնում է.  կարծես տեքստ եմ բեմադրում՝ հոգալով թե՛ մի լեզվից մյուսին փոխադրելու, թե հերոսների, միզանսցենի, կոմպոզիցիայի խնդիրները։ Թարգմանությունը թույլ է տալիս ամեն ինչ ուզածդ ձևով ներկայացնել՝ որոշակի սահմանների շրջանակում։

-Հետաքրքրիր է, որ հաջորդ հարցս վերաբերելու էր, թե երբևէ չե՞ք ցանկացել ֆիլմ նկարել։ Եվ Դուք հենց ռեժիսուրայից սկսեցիք խոսել։

-Ֆիլմ նկարելու մասին մտածել եմ, բայց անցել-գնացել է։ Ես ԵՊՀ հայկական բանասիրության  ֆակուլտետում եմ սովորել, բայց մինչ այդ դիմել եմ թատերական ինստիտուտ։ Որոշել էի ընդունվել թատերագիտական ֆակուլտետ, հետո կողմնորոշվել՝ տեղափոխվե՞լ ռեժիսորական, թե մնալ թատերագիտականում։ Սակայն այդ տարի թատերագիտական ֆակուլտետ չկար, փորձեցի ռեժիսորական ընդունվել։ Դպրոցս ոսկե մեդալով էի ավարտել, և թատերական ինստիտուտում սենսացիա էր։ Բոլորն ասում էին՝ տղա ջան, ի՞նչ գործ ունես դու թատերականում, գնա ֆիզիկոս, գիտնական դարձիր։ Ոսկե մեդալդ ափսոս է ռեժիսոր դառնալու համար։ Ես շատ վիրավորված էի այդ վերաբերմունքից, ինչպե՞ս թե, ռեժիսուրային կարելի է այդքան անլո՞ւրջ վերաբերվել։ Շատ խոր հիասթափություն ապրեցի թատերական ինստիտուտում։ Համընդհանուր այդ կարծիքներից պաշտպանվելուց ու հակադրվելուց հոգնեցի։ «17 տարեկան եմ, ու եթե փորձառու մարդիկ այդպես են ասում, ուրեմն մի բան գիտեն, էլի»,- մտածեցի ու ճարահատված գնացի ԵՊՀ։

-Ռեժիսուրայից սահուն անցում՝ բանասիրական։ Ոսկե մեդալը բանասիրականի համար նորմա՞լ էր։

-Քննության ժամանակ մի անհեթեթ պատմության մեջ ընկա։  Շարադրություն պետք է գրեի։ Ազատ թեմա ընտրեցի՝ «Իմ սիրելի արտիստը» վերնագրով։ Այդ ժամանակ «Մեռնել սիրուց» ֆրանսիական ֆիլմն էի նայել՝ Աննի Ժիրարդոյի դերակատարմամբ։ Սկանդալային թեմա էր՝ լիցեյի ուսուցչուհու և աշակերտի սիրավեպը՝ իրական փաստերի վրա հիմնված։ Կինոքննադատական մոտեցմամբ վերլուծություն էր ստացվել գրածս, որը գնահատվեց  «3»։ Բողոքարկեցի. աշխատանքս բերեցին, տեսնեմ  ոչ մի սխալ չկա, բայց տակը գրված է՝ այս աշխատանքն ինքնուրույն չէ։ Կարծել էին՝ ինչ-որ տեղից արտագրել եմ։  Պատճառաբանությունն անհեթեթ էր. ոչ մի ապացույց չունեին՝ որտեղի՞ց եմ արտագրել։ Շատ հիասթափված էի՝ ԵՊՀ, վեհ գաղափարներ. ամեն ինչ հօդս էր ցնդել ինձ համար.  մյուս քննություններին չէի ուզում մասնակցել։

Ես 13 տարեկանից թղթակցում էի «Էկրան» ամսագրին, այլ թերթերի, ռադիոյի համնար էի գրում հոնորարով։ Թղթակցական նյութերս, ինչ ունեի-չունեի մերոնք հավաքեցին-տարան ԵՊՀ՝ որպես իրեղեն ապացույց։

Ռեկտորատի նիստ հրավիրեցին, մեր տարած նյութերի հիման վրա որոշում կայացրին, որ իրենք սխալվել են. «3»-ը «5» սարքեցին. ես ընդունվեցի համալսարան։

-Իսկ ո՞ւր մնացին կինոն, թատրոնը, ռեժիսուրան, թատերագիտությունը։

-Ուսանողական տարիներին ես ավելի շատ կինոդահլիճներում էի լինում, քան դասի։ Մանավանդ ինձ չհետաքրքրող առարկաներին չէի էլ գնում, թեկուզ «3» դնեին։ Ես գերազանցիկի կլասիկ կերպար երբեք չեմ եղել։ Դիպլոմայինիս թեման էլ ընտրեցի Բակունցի «Միրհավի», Մաթևոսյանի՝ «Միրհավի» մոտիվներով գրած սցենարը և Յուրի Երզնկյանի «Այս կանաչ-կարմիր աշխարհը» ֆիլմի համեմատությունը։ Ես շատ էի կարդում կինոգրականություն. ահռելի գրադարան ունեի։ Լեզուների նկատմամբ մեծ հակումներ ունեի, ինչը մայրս շատ էր խրախուսում և եվրոպական սոցիալիստական երկրների կինոմամուլ էր բերում ինձ համար։ Այդպես  սլավոնական լեզուներ ՝ բուլղարերեն, լեհերեն, սլովակերեն, չեխերեն, սերբերեն սովորեցի։ Ռուսերեն ու անգլերեն գիտեի, հետո ֆրանսերեն էլ սովորեցի։ Այդ լեզուներով էլ էի կինոգրականություն կարդում։

-Փաստորեն ԵՊՀ բանասիրության ֆակուլտետն ավարտեցիք՝ կինոգետի մասնագիտությամբ։

-Այո, այդպես կարելի է ասել։ Ես ավելի շատ ինքնակրթությամբ եմ զբաղվել. համոզվել եմ, որ դա ամենաարդյունավետ ճանապարհն է։ Ոչ ոք չի կարող որևէ մեկիս այնքան գիտելիք տալ, որքան մենք կարող ենք  ձեռք բերել սեփական ջանքերով ու ձգտումներով։ Ես դա,  բարեբախտաբար, շուտ հասկացա։ Ինձ շատ են հետաքրքրել եվրոպական, ամերիկյան գրականությունն ու կինոն։ Հայկական կինոյով պրոֆեսիոնալ իմաստով չեմ էլ զբաղվել։

-Հայկական կինոյի անցյա՞լն էլ Ձեզ չի հետաքրքրում։

– Հայկական կինոյի անցյալի վերաբերյալ բազմաթիվ ծրագրեր ունեմ, որ իրականություն չեն դարձել։ Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում հայկական կինեմատոգրաֆիայի արժեքավոր արխիվ կա։ Միայն լուսանկարներից կարելի է հայ կինոյի պատմության մասին հրաշալի ալբոմներ կազմել։ Չունենք հայկական կինոյի հանրագիտարան. կարելի է թեկուզ էլեկտրոնային տարբերակը ստեղծել։ Հայկական կինոյի արխիվը չի ուսումնասիրվել, չի թվայնացվել։ Իսկ  այդ ժառանգությունը մի օր կփչանա ու կոչնչանա, եթե այսպես շարունակվի։ Ի՞նչ կինոգրականություն ունենք այսօր. ընդամենը  սովետական գաղափարախոսությամբ դրոշմված գրքեր։

Որոշ կինոգետներ նոր գրքեր գրել են, բայց մեր կինոն նոր ժամանակներում արմատապես չի վերարժևորվել ու վերագնահատվել։ Եթե մտահոգ ենք, որ կինո ունենանք, ուրեմն պետք է նախ անցյալը վերարժևորենք։

Այսօրվա կինոն խիստ առօրեական է. մարդիկ ավելի շատ ձգտում են հայտնվել այս կամ այն փառատոնում, վերադառնում են ու նույնիսկ իրենց տեսածի մասին չեն գրում, հաշվետվություն չեն ներկայացնում։

Պատճառաբանում են՝ ո՞վ է կարդալու և հետաքրքրվելու, ո՞ւմ համար գրեն, ո՞ր հարթակում գրեն։ Շատերն իրենց ծուլությունն ու անգործությունն այդպես են արդարացնում։ «Բանավոր մասնագետներ» եմ անվանում նրանց, ովքեր չեն գրում, ովքեր իրենց մասնագիտությանը բանավոր են տիրապետում. բանավորի ախտն այսօր ամենատարածված, արմատացած, հայկական միջավայրին բնորոշ թերություններից մեկն է։ Կինոգետներն այսօր առավելագույնը ֆեյսբուքում են ստատուս գրում այս կամ այն ֆիլմի մասին։ Սա համընդհանուր ցավ է։

-Հիմա գեղարվեստական ի՞նչ թարգամանություններ եք անում։

-Անգլերեն երկու գրքերն ավարտել եմ, սերբերենից թարգմանել եմ Միլորադ Պավիչի «Վերջին սերը Կոստանդնուպոլսում» վեպը։ Հիմա գրքեր եմ խմբագրում։ Մի վաղեմի երազանք ունեի՝ տպագրել Շեքսպիրի լիակատար մատենաշարը։ Հին թարգմանությունները վերանայում եմ, խմբագրում, լեզվական շտկումներ անում, ծանոթագրություններ կազմում։ 2012 թվականին եմ այդ ծրագիրն սկսել. արդեն 8 ժողովածու հրատարակվել է, հուսով եմ՝ մատենաշարն ավարտին կհասցնեմ։ Թատրոնի նկատմամբ վաղեմի սերս ներսումս անթեղված կրակի պես դեռ վառվում է։ Ուզում եմ 20-րդ դարի համաշխարհային  դրամատուրգիայի լավագույն գործերի մատենաշար կազմել. նման ժողովածու մինչև հիմա չենք ունեցել։ Մտադիր եմ մատենաշարն սկսել Արման Կոթիկյանի թարգմանած Սիրանո դը Բերժերակով, որն առաջին ու վերջին անգամ տպագրվել է 1950-ականներին։

Հ․Գ․Զավեն Բոյաջյանն զբաղվում է գեղարվեստական գրականությամբ. նրա թարգմանությամբ ու խմբագրմամբ հրատարակված գրքերի քանակն ապացուցում է՝ գրական  աշխարհը շահում է, բայց փոխարենը տուժում է ժամանակակից կինոգիտությունը։

 Հարցազրույցը՝  Նաիրա ՓԱՅՏՅԱՆԻ