Արամ Ավետիս․Ես եմ, որքանով որ դա հնարավոր է
– Ողջույն, ես Արամն եմ, -ասում է զրուցակիցս:
– Մենք, իրականում, արդեն երրորդ անգամ ենք ծանոթանում,- պատասխանում եմ ես:
Քաղաքի կենտրում երեկոները լի են մարդկանցով: Մենք՝ աղմկոտ վայրերից խուսափողներս ու ոչ մի տեղ չշտապողներս, ոտքով չափում ենք քաղաքի լայնքը՝ մինչև կարմիր պատերով ու հին կահույքով սեփական տան բակը, որ, պարզվում է, փոքր սրճարան է:
Կոլումբիական դառը սուրճի շուրջ սկսվում է երկուսի զրույցը՝ աշխարհի, գրականության, տեքստի, պատկերի, բոլոր սիրելի կինոների մասին: Համարյա ինչպես Ջարմուշի ֆիլմում:
– Առաջին անգամ ինձ գրախանութում օգնեցիր գիրք գնել ընկերոջս համար, երկրորդ անգամ՝ այգում, քեզ ծանոթացրի Յանուշ Վիշնևսկու հետ,- հիշեցնում եմ ես:
– Հիշեցի,- ասում է Արամը,- հիշեցի նաև, որ մի քիչ տխրել էի: Վիշնևսկու հետ ծանոթացնելիս՝ ինձ ներկայացրիր որպես կինոգետ: Եթե Վիշնևսկին գրող է, իսկ ես կինոգետ, ուրեմն մի բան այն չէ այս աշխարհում:
– Սխալ բան եմ արե՞լ,- հարցնում եմ ես:
– Ես նախ գրող եմ, հետո՝ կինոգետ,- կարճ ասում է նա, հետո՝ սրտնեղում,- նորից կկրկնվեմ ասածներիս մեջ: Երևի անհետաքրքիր կլինի վերջում:
– Հենց կրկնվես, ես կզգուշացնեմ,- ասում եմ ես,- հիմա՝ անցնենք կինոյին:
– Կինոգիտությունը ընտրեցի որպես գրելու միջոց, որովհետև կինոգիտությունը տեքստ է ինձ համար:
– Իսկ ինձ թվում էր՝ կինոգիտությունը նախ կինո է, հետո տեքստ:
– Ես արդեն վաղուց կինո չեմ նայում: Կինոն սպառել է իրեն, ինձ համար: Ինձ հիմա ավելի շատ գրականությունն է հետաքրքիր: Չնայած՝ գրականությունը միշտ էլ ամենահետաքրքիրն է եղել: Այսօր ինձ հետաքրքիր է միայն այն կինոն, որը կապ ունի գրականության հետ:
– Իսկ ո՞ր կինոն կապ ունի գրականության հետ:
– Դե, օրինակ, Ջարմուշը: Նրա բոլոր ֆիլմերում հղում կա դեպի գրականություն: Կամ՝ Պազոլինին, ով և՛ հանճարեղ գրող էր, և՛ հանճարեղ կինոռեժիսոր, ով նաև իր ֆիլմերի սցենարներն էր գրում: Պիտեր Գրինուեյ եմ շատ սիրում: Նրա գործերը լրիվ թատրոն են, գրականություն, տեքստ:
– Հայաստանում կինոգիտությունը տե՞քստ է, ստեղծագործությո՞ւն:
– Դե, իմ օրինակը երևի ցույց տվեց, որ ստեղծագործություն է:
Այո, Հայաստանում կան ինձ համար անհասկանալի պատճառով հայտնի կինոգետներ, ովքեր չեն գրում, կամ գրում են այնպես, որ ցանկացած լավ շարադրություն գրող աշակերտ կարող է այդպես գրել: Մեզանում կինոգիտությունն ավելի շատ կոմերցիա է, քան ստեղծագործություն: Հայաստանում կինոգետները հաճախ հակվում են ինչ-որ փառատոնների, կոմերցիոն ձեռնարկների: Ես դա չեմ հասկանում:
Կինոարտադրության ոլորտում շատերը համարում են, որ կինոն պետք է մեծ էկրանին նայել: Ինձ համար այդ մոտեցումն անհասկանալի է: Ինձ համար կինոդիտումն ընթերցանության նման բան է, չափազանց ինտիմ: Ինձ առանձնություն է պետք կինո նայելու և գիրք կարդալու համար: Ես չեմ կարող մտնել կինոյի հոգեվիճակի մեջ, երբ կողքիս ինչ-որ մեկը հազում է, մյուսն էլ ուտում կամ խոսում: Ինձ համար շատ կարևոր, հանճարեղ ֆիլմեր ես դիտել եմ հեռախոսի փոքր էկրանով: Այդ ժամանակ ես մենակ եմ ֆիլմի ու ռեժիսորի հետ: Սա նարեկյան պատեթիկ առանձնությունը չէ, իհարկե, բայց, ամեն դեպքում, ինձ լռություն է պետք: Լռության մեջ դու նայում ես գրքին, գիրքը՝ քեզ, ու ոչ ոք չի խանգարում: Նույնն էլ կինոյում:
– Այդ «երկխոսության» մասին ինչ-որ պատմություններ ունե՞ս:
– Շատ: Ես շատ եմ սիրում Փարաջանովին: Դիպլոմային աշխատանքս նրան էր նվիրված: Անցյալ տարի լրիվ մենակ գնացի Կիև՝ գտնելու Փարաջանովի կնոջն ու տղային: Ծաղիկներ գնեցի, գնացի նրանց տուն: Ծանոթացա որդու՝ Սուրենի հետ, կնոջ հետ: Հետաքրքիր կին էր, խորը: Երկար խոսեցինք Փարաջանովի մասին, տեսա կոլաժներ, որ երբեք չէի տեսել, որովհետև այստեղ՝ թանգարանում,դրանք ցուցադրված չեն:
– Սիրելի ռեժիսորների մասին որոշակի պատկերացում կազմեցի՝ Փարաջանով, Ջարմուշ… Ի՞նչ կասես նրանց մասին, ում չես սիրում:
– Չսիրել չեմ կարող ասել, բայց սա ասում էի նաև ինստիտուտում սովորելու տարիներին, ինչի համար բոլորն ինձ էքսցենտրիկ էին համարում, բայց ես չեմ հասկանում, օրինակ, Փելեշյանին:
Չեմ հասկանում նրան՝ որպես կինոռեժիսոր: Ընդունում եմ, որ կինոյի գյուտարար է, որը ստեղծել է մի քանի չափազանց կարևոր գործիքներ ու տվել մյուս կինոռեժիսորներին՝ դրանք գեղարվեստական կինոյում գործածելու համար: Դա փաստ է, որը երբեք չեմ հերքել: Բայց որպես կինոռեժիսոր՝ նա ինձ համար անհասկանալի է:
Դա նույնն է, որ Լյումեր եղբայրների մասին ասենք, որ նրանք հանճարեղ ռեժիսորներ են եղել: Նրանք գիտնականներ են, որոնք մեծագույն գյուտեր են արել, մի քանի օրինակով ցույց տվել դրանք՝ կիրառության մեջ: Նրանց չես կարող շրջանցել, ինչպես չես կարող շրջանցել Մենդելեևին՝ քիմիա ուսումնասիրելիս:
– Ինչպիսի՞ն պետք է լինի կինոն, որ այն լավը համարես:
– Կինոներ կան, որոնց ազդեցության լծակը էմոցիան է՝ հուզում են, կարեկցանք են առաջացնում, վախ, տագնապ, քնքշանք: Ինձ համար դա արվեստ չէ: Բնական է, որ ապրող, կենդանի մարդը չի կարող չունենալ այդ էմոցիաները: Բայց դրանք չեն առաջանում արվեստից, դրանք առաջանում են պատկերների միջոցով զգայարանները թիրախավորելուց:
– Այդ դեպքում ո՞րն է արվեստը: Այն, ինչը հիացնո՞ւմ է:
– Այն, ինչը դուրս է այդ ամենից: Զգացմունքներից, էմոցիաներից: Կենցաղային էմոցիաներից: Այն, ինչը ոչինչ չի պարտադրում: Վերջերս Վոննեգուտի հարցազրույցներից մեկն էի կարդում: Գրականության մասին խոսելիս՝ նա ասում է. «Ընթերցողները որևէ բան լսել չեն ուզում: Նրանք խենթանում են սիրո համար: Եթե սիրահարները միավորվում են, վերջ, պատմությունն ավարտվեց, եթե անգամ հաջորդ րոպեին սկսվի Երրորդ համաշխարհային պատերազմը կամ երկինքը մթագնի թռչող ափսեների բազմությունից»: Նրան հարցնում են՝ «Այսինքն՝ դուք շրջանցո՞ւմ եք սերը»: Պատասխանում է՝ «Ես քննարկման համար այլ թեմաներ ունեմ: Ռալֆ էլիսոնը նույն բանն է արել իր «Անտեսանելին» վեպում: Եթե նրա փառահեղ գրքի հերոսը գտներ սիրո արժանի մեկին, խելագարի պես սիրահարված մեկին, գիրքն անմիջապես կավարտվեր: Կամ՝ Սելինը՝ «Ճանապարհորդություն գիշերվա եզրին» վեպում ուղղակի բացառում է ճշմարիտ և վերջնական սիրո գոյության հավանականությունն այնպես, որ պատմությունը կարող է անվերջ շարունակվել»:
Նկատի ունեմ՝ հենց այս կենցաղային թեմաները մտնում են արվեստի մեջ, այն դադարում է ինձ հետաքրքրել:
– Բայց, եթե բացառենք այս կենցաղային թեմաների ներմուծումը, արվեստը շատ ստերիլ չի՞ դառնա:
– Դա արդեն պրոֆեսիոնալիզմն է. Ինչպես ես դու անդրադառնում թեմային՝ անմիջականորեն դրա մասին չխոսելով, էմոցիան ազդեցության լծակ չդարձնելով: Օրինակ՝ իմ ամենասիրելի ռեժիսորներից մեկը՝ Լարս ֆոն Թրիերը, դա անում է վարպետորեն: Ես համարում եմ, որ 20-րդ դարի կինոյի լավագույն նմուշներից մեկը «Անտիխրիստն» է, որի մեջ և՛ սիրո թեման կա, և՛ երեխայի, և՛ բնության հետ կապի, բայց այդ ամենը շատ անուղղակիորեն: Կամ «Դոգվիլ» ֆիլմի վերջում, երբ հերոսին կարգադրում են սպանել երեխաներին, դու, անկախ քո կամքից, հանկարծ հասկանում ես, որ համաձայն ես այդ մտքի հետ: Դա է արվեստը, երբ ֆիլմը ստիպում է դուրս գալ սահմաններից, մտածել կամ զգալ բաներ, որոնց հավանականության մասին երբեք չես էլ մտածել:
– Այսինքն՝ արվեստը պետք է առերեսի քեզ՝ ինքդ քեզ հե՞տ:
– Այո, առերեսի, ծանոթացնի ինքդ քեզ հետ: Կամ նույն Ջարմուշը, որի ֆիլմում երկու հոգի նստած սուրճ են խմում («Սուրճ և ծխախոտ» ֆիլմը նկատի ունի.- Ս.Մ.): Թվում է՝ ֆիլմը ոչ մի բանի մասին է, բայց երբ լսում ես նրանց երկխոսությունները, դրանք ամեն ինչի մասին են: Ջարմուշի ֆիլմերը դիտելուց հետո, սովորաբար, մտածում ես, որ ոչինչ չես հիշում: Նա քեզ ոչինչ չի պարտադրում՝ ո՛չ զգալ, ո՛չ մտածել, ո՛չ հիշել: Բայց նրա բոլոր ֆիլմերը ակնհայտ գրականություն են՝ անթաքույց հղումներով:
– Լավ, եթե պարզունակ հարցով ձևակերպենք, դու ավելի շատ գրո՞ղ ես, թե՞ կինոգետ:
– Դե, 21-րդ դարում ծիծաղելի է ասել՝ ես գրող եմ, բայց ես գրող եմ՝ ամեն ինչից շատ:
– Ինչո՞ւ է ծիծաղելի:
– Որովհետև, գրականությունն անլուրջ բան է դարձել մարդկանց համար: Երբ ասում ես՝ ես գրող եմ, թվում է՝ աշխարհի ամենավերջին գործով ես զգաղվում: Բայց ինձ գրականությունն է հետաքրքիր: Նույնիսկ ինստիտուտ ընդունվելիս՝ ես Փարաջանով էի ներկայացրել, որովհետև նա ինձ հետաքրքիր էր նաև որպես գրող, ով ոչ միայն իր ֆիլմերի սցենարներն էր գրում, այլև՝ պատմվածքներ:
– Ով նաև սիրում էր ստել՝ բոլոր մեծ գրողների նման:
– Դե, գրականության մեջ միշտ միֆ պետք է լինի: Այլապես՝ ո՞ւմ է պետք արվեստը: Նույն Սելինը, ով նատուրալիստ էր, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մասին իր պատմվածքներից մեկում գրում է, որ գլխավոր հերոսը, որը հենց ինքն էր, վիրավորում ստանալուց հետո թռչող գնացք է սկսում տեսնել: Այսինքն՝ այդ հեքիաթայինը միշտ պետք է լինի: Իրականությունը քչերին է հետաքրքրում: Օրինակ՝ ես տանել չեմ կարողանում «Փոքրիկ իշխանը», որովհետև դրանում շատ արհեստական գաղափարներ եմ տեսնում, բարոյախրատական, խուրհուրդ հիշեցնող: Այն ինձ համար սև թելով կարկատված գործ է: Միևնույն ժամանակ համարում եմ, որ Լուիս Քերոլի «Ալիսան հրաշքների աշխարհում» գիրքը հանճարեղ է: Երբ կարդում ես Քերոլին, հասկանում ես, որ նրա համար միևնույն է՝ կկարդա՞ն իրեն, թե՞ ոչ: Նա չի փորձում սովորեցնել՝ որն է ճիշտը և որը՝ սխալ: Նա մանկական ստեղծագործություն է գրել, որում Թրթուրը նարգիլե է ծխում:
Գրականությունը դաստիարակչական գործիք չի: Գրականությունը քո անձնական փորձն է, որը կարող է օգնել, կարող է՝ չօգնել: Դրանով ընթերցողի աշխարհընկալումը մեծանում է: Ընթերցողը պետք է նոր, հեղափոխական բան գտնի գրականության մեջ, ինչպես նաև կինոյում:
– Հայ կինոյում կամ գրականության մեջ կա՞ն մարդիկ, ովքեր քեզ դեռ զարմացնում են:
– Կինոյում կդժվարանամ մեկին նշել՝ բացի Փարաջանովից … Ընդհանրապես՝ ես չեմ հասկանում արվեստի տարանջատումը՝ հայկականի և համաշխարհայինի միջև: Ո՞րն է լավ գրողը կամ ռեժիսորը: Նա, ում դնում ես համաշխարհային դեմքերի կողքին, և նա հանգիստ կանգնում է: Թումանյանը, Սարոյանը, Տերյանը, Չարենցը, Կոստան Զարյանը… Նրանցից յուրաքանչյուրը միշտ կկարողանա կանգնել աշխարհի լավագույն գրողների կողքին ու կանգուն կմնա՝ անկախ ժամանակից: Իհարկե, կան գրողներ, որոնք գրել են շատ տեղային, խիստ ազգային թեմաներով, և նրանք ևս շատ լավն են, բայց ես սխալ եմ համարում մեկ կամ մի քանի գրողների կամ ռեժիսորների գործերով ազգային նկարագիր ստեղծելը: Ես, անկեղծ ասած, ընդհանրապես չեմ հասկանում ազգային նկարագիր ասվածը:
– Դրանում ինքնորոշման խնդիր կա միշտ: Երբ ինքնությունդ քեզ համար օրգանական է, բնական, դու չես մտածում դրա մասին, դրա բնորոշման մասին:
– Միանշանակ:
Արվեստի մեջ ազգային տարրի որոնումը ինձ համար անհասկանալի է: Ընդհանրապես՝ արվեստի մեջ կա մի չափորոշիչ՝ հավանում ես կամ ոչ:
Ես հաճախ ասում եմ՝ «Ճաշակին ընկեր չկա» արտահայտությունը սխալ է: Կա լավ ճաշակով ընկեր և վատ ճաշակով ընկեր: Ես արդեն բավականին երկար տարիներ աշխատում եմ գրքի ոլորտում, և շատերը, գրքերի մասին կարծիքս լսելիս, ասում են՝ «բայց դա քո ճաշակն է», իսկ ես պատասխանում եմ՝ «այո, բայց , ի տարբերություն ձեր ճաշակի, իմը վաճառվում է»:
– Այսօր ժամանակակից հայ գրականությունն է ավելի լա՞վը, թե ժամանակակից կինոն:
– Բարդ է, չգիտեմ՝ ում օրինակով կարելի է ասել: Կա, և՛ լավ կինո կա, և՛ լավ գրականություն: Ինձ թվում է՝ գնահատման համար ժամանակ է պետք: Բացի այդ՝ այս հարցին պատասխանելու ընթացքում անկեղծության խնդիր է առաջ գալիս: Ժամանակակից գրողներից շատերը գիտեն, որ ես իրենց չեմ կարդում: Ես դա չեմ թաքցնում: Մենք աշխարհը տարբեր կերպ ենք տեսնում: Բացի այդ՝ կա նաև մրցակցության հարցը: Ես չեմ կարող գովել բոլորին: Ես ընդհանրապես կարծում եմ, որ այդ գովասանքը մարդուն փչացնելու ամենահեշտ ձևն է: Ռուս գրող Մարենգոֆն ասում էր. «Վատ գրողը չարախոսում է այն գրաքննադատներին, ովքեր քննադատում են իրեն, և գովում նրանց, ովքեր փառաբանում են իրեն: Իսկ լավ գրողը թքած ունի և՛ առաջինների վրա, և՛ երկրորդների»: Ինձ համար սկզբունքը սա է: Ես գրում եմ տեքստն այնպես, ինչպես զգում եմ: Ինձ համար տեքստի մեջ կարևորն ազնվությունն է: Եվ ընդհանրապես: Ես, օրինակ, տպվում եմ «Անտարեսում»: Շատ հարգում եմ իմ՝ այնտեղի գործընկերներին, նրանց համարում եմ պրոֆեսիոնալներ, բայց երբեք չեմ անցնում գործնական սահմանը: Ես գրող եմ, իրենք հրատարակիչ: Ներկայացնում ես լավ տեքստ, հրատարակվում ես: Սա ամբողջ աշխարհում գործող համակարգ է: Սովորական, պայմանագրային աշխատանք, ոչ ավելի:
– Բայց Հայաստանը շատ փոքր է զուտ աշխատանքային հարաբերությունների համար: Տարածքի փոքրությունը միշտ միջանձնային հարաբերությունների տեղ է տալիս:
– Այո, և դա մեծագույն խնդիր է: Ընդհանրապես գրականության զարգացման համար: Մեր գրողների մեծ մասը երբեք Հայաստանից դուրս չի եկել: Քանի դեռ դու չես հարաբերվել աշխարհի հետ, դուրս չես եկել քեզ համար սովորական վիճակից, դու չես կարող աշխարհին հետաքրքիր բան ստեղծել: Աշխարհը տեսնելը, ճանաչելը շատ կարևոր է:
– Ի՞նչ է պետք գրականության զարգացման համար:
– Օրինակով ասեմ: Որոշ ժամանակ առաջ Նիկոլ Փաշինյանը կառավարության ներկայացուցիչներին նվիրեց հայ ժամանակակից գրողների գրքերը: Ի դեպ, իմ գիրքն էլ կար դրանց մեջ: Ինձ, օրինակ, հետաքրքիր է՝ այդ գրողներից մեկի գրքերը սկսեցի՞ն ավելի շատ վաճառվել, թե՞ Փաշինյանի գիրքը դեռ մրցակցությունից դուրս է: Խոսքը իմ գրքի մասին չէ, այն վաղուց սպառվել է, արդեն երրորդ հրատարակություն է սպասվում: Խոսքը նաև Փաշինյանի գրքի մասին չէ, այն ինձ էլ է հետաքրքիր: Խոսքն այն մասին է, որ քաղաքական գործիչների գրքերն ավելի շատ են վաճառվում, քան գրողների:
Սա իմ կարծիքով մեծագույն ողբերգություն է: Քաղաքականությունը 21-րդ դարի գրականությունն է: 21-րդ դարում նույնիսկ պետք չէ գրքեր այրել, դրանք ուղղակի չեն կարդացվում:
Բացի այդ՝ կարծում եմ՝ գրականության և կինոյի զարգացման համար ինքնակրթվել է պետք, շատ ու հիմնավոր:
Հարացազրույցը՝ Սոնա ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻ
Լուսանկարները տրամադրել է Արամ Ավետիսը