Կինո՝ ինչո՞ւ և ինչպե՞ս

Կինեմատոգրաֆիան համեմատաբար նոր տեսակի արվեստ է: Նրա պատմությունը, երաժշտության, նկարչության, թատրոնի հազարամյա պատմության հետ համեմատած, շատ կարճ է: Սակայն դա չի խանգարել կինոյին մի քանի տասնամյակների ընթացքում դառնալ արվեստի ամենատարածված ձևը: Անգլիացի ռեժիսոր Ալֆրեդ Հիթչքոկը ասել է. «Ֆիլմը կյանքն է, որի հետ ձանձրույթը անհետացել է»: Կինեմատոգրաֆիան յուրատեսակ խթան է, որն ակտիվորեն միջամտում է մեր կյանքին և փոխում այն՝ դեպի իր պատկերած իդեալական աշխարհը:

Ինչպես կինոն դարձավ արվեստ

Հին անգլերենում «ֆիլմ» բառը ուներ «skin» նշանակությունը («skin» նշանակում է «ժապավեն», «մաշկ»)։ «Անգլերենում, որտեղ ծագել է այս բառը և հասկացությունը, ֆիլմը սկզբնապես անվանվել է բարակ մաշկ, ժապավեն: Կինեմատոգրաֆիայի ստեղծումից հետո այս բառը սկսեց նշանակել 20-րդ դարի ամենահայտնի գյուտերից մեկը՝ կինոժապավենը։ Կինեմատոգրաֆիայի ստեղծումը  պատմության և հասարակության զարգացման մեջ որակական նոր թռիչք էր։ Եթե առաջին ֆիլմը պատկերում էին կյանքի տարբեր տեսարաններ, իրականության որոշակի էսքիզների, ապա շուտով այն սկսեց ներթափանցել մարդկային հոգու ավելի խորը աշխարհ՝ զգացմունքների և պատկերների վրա
ազդելով։ Նույնիսկ կինոյի առաջին տեսաբան Ռիկկոտո Կանուդը գրել է. «Կինոն, պատկերների միջոցով արտահայտչական հնարավորությունները մեծացնելով, թույլ է տալիս մեզ անցնել համընդհանուր լեզվի:

Այսպիսով, արտահայտման այս նոր միջոցը պետք է վերածնի կյանքի պատկերը՝ շարժման միջոցով կյանք փնտրելով»: Կինոարվեստի մեկ այլ տեսաբան Զ. Կրակաուերը, ասում է. «Կինոյի արագ զարգացումը հիշեցնում է ոչ թե արվեստի նոր ճյուղի, այլ գիտության նոր բնագավառի` միջուկային ֆիզիկայի, էլեկտրոնիկայի, տիեզերական հետազոտման զարգացում»: Այսօր կինոն վերջնականապես ամրապնդել է իր դիրքերը ինչպես համաշխարհային շուկայում՝ որպես տեսողական բովանդակության արտահանող, այնպես էլ արվեստում։ Ինչպես արվեստի շատ այլ տեսակներ, կինոն նույնպես հայտնվել է տեխնոլոգիական զարգացման շնորհիվ: Եվ այսօր, երբ ամբողջ աշխարհում սահմանները բաց են ցանկացած տեսակի տեխնոլոգիական նորամուծության համար, կինոն համարվում է մշակութային հաղորդակցության ամենահզոր զենքերից, ինչպես նաև մարքեթինգային և գաղափարական գործիքներից մեկը։

Էյզենշտեյնը՝ կինոյի տեսության հիմնարար աշխատությունների հեղինակը, դեռևս հարյուր տարի առաջ իր «Ինչպես ես դարձա ռեժիսոր» անտիպ ձեռագրում պնդում էր. «Մեր կինոն ամենից առաջ զենք է, և այն կոչված է հիմնական երկու գործառույթ կատարել՝ ազդել և վերստեղծել»: Սակայն այս «զենքի» հնարավորությունները դեռևս հետազոտված չէ և նրա կիրառումը ոչ միշտ է ճշգրիտ։

Համաշխարհային կինոյի պատմությունը սկսվում է ոչ միայն 1895թ. Լյումեր եղբայրների գյուտից՝ «սինեմատոգրաֆից»։ Դա միայն վերջնական փուլն էր  երկար, բարդ, բազմաբովանդակ գործընթացի, որի մասնակիցները եղել են գիտնականներ, հետազոտողներ, տեխնիկներ, դիզայներները և համահեղինակները՝  ամենատարբեր երկրներից: Սովորաբար, կինոյի ծննդյան տեխնիկական պատմությունը շարադրելիս, որոշ հեղինակները լռում էր այն մասին, որ բազմաթիվ լուսանկարչական և նախագծուղ սարքավորումներ, որոնք գոյություն են ունեցել մինչև Լյումերները, ծառայել են տեսողական և բեմական մասի ստեղծմանը։ Առաջինը Ժորժ Սադուլն է վերանայում տեխնիկական սարքավորումների պատմությունը՝ կապելով այն կիրառությունների հետ։ Հիմնականում նա չի շեշտադրել արտոնագրային հարցեր (ինչպես դա արել են, օրինակ, Մ. Կյուսսակը իր «Histoire du Cinematographe» աշխատության մեջ, 1925 թ.) կամ սարքի դիզայնը և տեխնիկական նկարագրության (ինչպես դա եղել է «Hopwoods Living Pictures» աշխատության մեջ, 1915 թ.), այլ ուշադրություն է դարձրել Ռայաուդի օպտիկական թատրոնին, կինետոսկոպին և կինոմատոգրաֆի այլ նախորդներին: Որպեսզի հասկանանք ֆիլմի դիտարժան բնույթը, Սադուլը
զուգահեռներ է անցկացնում կինոյի, ստվերների թատրոնի և կախարդական լապտերի միջև (գաղտնի աղանդների ու ծեսերի հնացած ձևերից մեկը):

1895 թվականի դեկտեմբերի 28-ին փարիզյան «Գրան կաֆեում» տեղի ունեցավ Լուի և Օգյուստ Լյումերների գյուտի հրապարակային ցուցադրությունը։ Իրենց պատրաստած ապարատով նրանք ցուցադրեցին առաջին ֆիլմերը։ Յուրաքանչյուրի տևողությունը մոտ երկու րոպե էր, ամբողջ սեանսը տևեց քառորդ ժամ։ Այսօրվա չափանիշներով առաջին կինոսյուժեները թվում էին պարզունակ և տեխնիկապես ոչ կատարյալ։ Մեկում ներկայացված է մանկիկի կերակրումը, մյուսում՝ գնացքի ժամանումը կայարան, երրորդում` աշխատանքային օրվա վերջում գործարանից դուրս եկող բանվորները։ Սրանք, հասկանալի է, վավերագրական նկարահանումներ են։ Այսօրվա տերմինաբանությամբ խաղարկային նկարը մեկն էր, որ կոչվում էր «ջրված ջրողը»։ Էկրանին հայտնվում է այգին ջրող այգեպանը։ Թիկունքից նրան է մոտենում մի տղա, և ոտքը դնում է ռետինե խողովակի վրա։ Ջուրը դադարում է հոսել, այգեպանը զարմացած նայում է խողովակի անցքին։ Նույն այդ ակնթարթին փոքրիկը բարձրացնում է ոտքը և ջուրը թափով հարվածում է ջրողի երեսին։ Նա սկսում է հետապնդել չարաճճիին՝ նրան դաս տալու մտադրությամբ: Լյումիերների ժամանակակիցներին այդ ֆիլմերը միամիտ չէին թվում։ Ընդհակառակը՝ ընկալվում էին որպես հրաշք։

Ըստ բազմաթիվ վկայությունների` «Գնացքի ժամանումը» ֆիլմը հանդիսատեսների մի մասին խուճապի էր մատնել։ Այն պահին, երբ շոգեքարշը շարժվում էր դեպի դահլիճ, մարդիկ վեր էին թռչում տեղերից, իսկ ոմանք էլ դուրս փախչում։ «Սինեմատոգրաֆի» (Լյումիերները այսպես անվանեցին իրենց հայտնագործությունը) առաջին սեանսների բոլոր արձագանքներում ընդծվում էր հանդիսանքի՝ այն ժամանակ արտասովոր թվացող հավաստիությունը։ Նրա ամենատարածված բնորոշումը դարձավ, թեկուզ և ոչ այնքան հաջող, «կենդանի լուսանկար» անվանումը։ Փարիզյան «Գրան կաֆեի» հանդիսատեսների տեսածը ավելին էր քան լուսանկարը։ Այն 35 հոգին, որ առաջինը մեկական ֆրանկ վճարեցին որևէ մեկին դեռևս անծանոթ սինեմատոգրաֆը դիտելու համար, վկա դարձան իրականության գեղարվեստական արտացոլման մի նոր եղանակի ծննդյանը։

Ինչպես ամեն անսովոր բան, Լյումիերների գյուտը ևս պարուրված է լեգենդներով։ Դրանցից մեկը կապված է Օգյուստի անվան հետ, թե իբր նա գտնում էր, որ եղբոր հետ ստեղծել է ոչ թե արվեստի նոր տեսակի համար նախատեսված տեխնիկական սարքավորում, այլ սոսկ զվարճալի խաղալիք, որը մոդայիկ կլինի կես, միգուցե, մեկ տարի, և այնուհետև՝ կմոռացվի։ Երկրորդ լեգենդը վերաբերում է Լուիին։ Նրան վերագրում են այն խոսքերը, թե «Ես կինոն հնարեցի այն պատճառով, որ հիվանդացա գրիպով և երեք օր ստիպված անցկացրի անկողնում։ Անգործությունից ես մշակեցի սինեմատոգրաֆի նախագիծը։ Հիվանդ ժամանակ ինձ մոտ եկավ Օգյուստը։ Ես եղբորս ասացի կարևոր մի խոսք. «ժապավենը պետք է շարժվի ընդհատումներով»»։ 1896 թ. կինո է մուտք գործում մեկ այլ մարդ՝ Ժորժ Մելիեսը՝ փարիզյան «Ռոբեր Ուդեն» թատրոնի տնօրենն ու բեմադրիչը, թատրոն, որտեղ ֆանտաստիկ ներկայացումներ էին բեմադրում։ Նա Եղել էր «Գրան կաֆեում» լյումերիյան
ժապավենների անդրանիկ ցուցադրությանը և իսկույն հրապուրվել գյուտով։

Փարիզի մոտակայքում գտնվող Մոնթեյ առանձնատանը Մելիսեսը շուտով նկարահանեց իր առաջին ֆիլմերը, իսկ այնուհետև կազմակերպեց ոչ մեծ, բայց միանգամայն պրոֆեսոնալ կինոստուդիա։ Կինոյի «մոգությունը», ըստ Սադուլի, առաջինը յուրացրել է Ժ. Մելիեսը՝ ուղղելով կինոն
թատերական տեսարանային ճանապարհով (Լումյերները հիմնականում նկարահանել են քրոնիկոն՝ դնելով վավերագրական ֆիլմերի հիմքերը): Ֆիլմում երպար ստեղծելու համար Մելիեսը կիրառել է կինոհնարք նկարահանում բնության մեջ և դեկորացիայով, կոմբինացված նկարահանում, մոնտաժային տարրեր։ Մելիեսն առաջինն է կինոյում օգտագործել թատրոնի արտահայտչամիջոցները՝ սցենար, դերասաններ, բեմական հագուստ, գրիմ, ինչպես նաև մեծ նշանակություն է տվել ժեստերին, դեմքի արտահայտություններն: Մելիեսի Ֆիլմերը («Գուլիվերի ճանապարհորդությունները», «Բարոն Մյունհաուզերի արկածները», «Քրիստոսի քայլքը ջրի վրա», «Ճանապարհորդություն դեպի Լուսին», «Ճանապարհորդություն անհնարի միջով» և այլն) լսարանի վրա «կախարդական» ազդեցությունն էին ունենում։

Ֆիլմը հենց իրականությունն է։

Իր գոյության առաջին երկու-երեք տասնամյակների ընթացքում կինոն ապրում է հիանալի վերմարմնավորում: Նախ, այն անմիջապես բոհեմական տեսարաններից վերածվում է արվեստի, երկրորդ՝ այն դառնում է զանգվածային հաղորդակցության ամենակարևոր միջոցներից մեկը և երրորդ՝ վերածվում է առավել հզոր առևտրային գործիքի, չորրորդ՝ այն դառնում է կատալիզատոր «աստղերի» ապշեցուցիչ կարիերայի համար: Բավական է հիշել կինոյից առաջ բոլորին անհայտ Մերի Պիկֆորդի, Դուգլաս Ֆայերբենքսի, Գլորիա Սվանդսոնի, Լիլիան Գիշի, կատակերգու Մաքս Լինդերի, Չարլի Չապլինի, և ուրիշների ճակատագրերը:

Կինոն ներառում է տարրեր բոլոր տեսակի արվեստներից և օրգանապես շաղկապված է երկու «ընտանիքների» հետ՝ ավանդական և
տեխնիկական միջոցներ օգտագործող արվեստների հետ: Ոչ ավանդական արվեստների հետ հարաբերերվելիս, որոնց ստեղծումը
պայմանավորված է տեխնիկական միջոցների օգտագործմամբ, ակնհայտ է դառնում, որ լուսանկարը նախորդում է ֆիլմին, բայց համարվում է ստատիկ պատկեր: Ավանդական արվեստը՝ գրականություն, երաժշտություն, տեսողական արվեստներ և թատրոն ուղղակիորեն ներառված են կինոյում: Կինոն և գրականությունը կապված են սցենարի մակարդակով (ֆիլմին սովորաբար նախորդում է սցենար, որն ստեղծված է գրական ստեղծագործության օրենքներով): Երաժշտությունը շատ հաճախ կինեմատոգրաֆիական ստեղծագործությունների մի մասն է, սակայն նրանց ընդհանրությունը ձայնն է՝ ճշգրիտ ձայնային պատկերը, ինչպես, օրինակ՝ խոսքը գրականության մեջ, կամ գույնը՝ նկարչության: Կինոն, վերցնելով երաժշտության ձայնային ֆոնը, փոփոխում և բարդացնում է այն՝ բազմաբաղադրիչ ձայնային պատկեր ստանալով։ Թատրոնից կինոն վերցնում ռեժիսորական և դերասանական արվեստը, բայց  հանդիսատեսի ուշադրությանն է ներկայացնում որոշ մանրամասներ, որով էլ տարբերվում է թատրոնից: Հեռուստադիտողը նայում է գործողություններին ռեժիսորի «աչքերով»։

Իհարկե, կինոյի հաղորդակցությունը միջնորդավորված է, քանի որ կինոթատրոնում հասարակության վարքագիծը ոչ մի կերպ չի ազդում այն ամենի վրա, ինչ տեղի է ունենում էկրանին: Սակայն, հանդիսատեսի հույզերի թեժացումը կարող է գերազանցել հուզական կարեկցանքին, քանի որ կինոթատրոնի տեսաձայնային պատկերայնությունը և հաղորդակցության սպեցիֆիկ տարածությունը (մութ դահլիճը) ուժեղացնում են զգացմունքները, ֆիլմի՝ օբյեկտիվ իրականությունը պատկերելու գործընթացը։ Էկրանային աշխատանքում տեսողական, ձայնային արտահայտչամիջոցները, դրանց հարաբերակցության մեթոդները (մոնտաժ), թույլ են տալիս հասցնել հանդիսատեսին չափազանց ուժեղ հոգեբանական սթրեսի:

Կինոարվեստը բոլոր արտահայտչամիջոցների էվոլյուցիայի արդյունք է: Կինոթատրոնն ամենաուժեղ ազդեցությունն ունի հեռուստադիտողի վրա: Եվ սա, առաջին հերթին, պայմանավորված է մարդկային հոգու բնույթով: Տեղեկատվությունը մարդուն շրջապատում է ամենուր և համարվում է կյանքի հիմքը: Մարդը աշխարհի մասին հիմնական ինֆորմացիան ստանում է աչքերով: Մենք ընկալում ենք աշխարհը պատկերների միջոցով: Կյանքում մենք միշտ չէ, որ նկատում ենք տան, ծառի կամ մարդու գեղեցկությունը։ Էկրանի վրա կարելի է ընդգծել այն՝ առանձնացնելով առարկան ընդհանուր պատկերից` կադրի շրջանակով: Ըստ Ջ.Դելյեի՝ կինոթատրոնում մենք գործ ունենք այնպիսի համակարգի հետ, որը հարաբերվում է ավանդական հասկացություններին. խոսքը այնպիսի պատկերների մասին է, որոնք «վիրտուալացնում են իրականություն»: Կինոն հանդիսանում է ժամանակակից աշխարհի «իրականության մի մասնիկի» պատկեր, որին մենք վստահում ենք: Կինեմատոգրաֆի ստեղծմանը զուգահեռ մարդը հնարավորություն է ստացել նորովի ուսումնասիրել և յուրացնել աշխարհը. մեկ այլ իրականություն հանդիսատեսին գրավել և կառավարում է զգացմունքները:

«Ամբոխը գնաց տեսնելու, ինչպես ենթադրվում էր, ներկա գտնվելու աննախադեպ և անհավատալի մի բանի, և նույնիսկ չէր էլ կասկածում, որ այդ պահից սկսած նրա գիտակցությունը կլինի նոր մեդիայի ազդեցության տակ։ Եվ դա բնական է, քանի որ տեսանելի պատկերը շատ ավելի արդյունավետ է, քան գրավոր կամ բանավոր խոսքը: Տեսողական ընկալումը հարուստ է ձայնայինից: Որքան հարուստ է հանդիսատեսին ներկայացվում զգացմունքայնությունը, այնքան ավելանում է ֆիմի գույների ներկապնակը, ձայնային հագեցվածություն փոխանցելու կարողությունը»։

Կինոն համապատասխանում է այն իրականությանը, որը մենք ընկալում ենք։ Այսինքն, բոլոր արվեստներից կինոն առավել ռեալիստական է, և նրա ընկալումն
ամենամոտն է իրականության մարդկային ընկալմանը: Այն գործում է հոգեբանական և մտավոր օրենքներին և մեխանիզմներին համապատասխան: «Շարժվող նկարները», որոնք ուղեցվում են ձայնով, փոխարինում են իրականությանը, և հաճախ դիտելուց հետո հանդիսատեսի գլխում երկար ժամանակ «պտտվում» են պատկերներ ֆիլմից։ Հայտնի է, որ մարդիկ «վարակված» կինոյով, սկսում են չտարբերակել ֆիլմերի պատկերները իրական կյանքի պատկերներից, քանի որ մեծ է այդ երկու հոգեբանական երևույթների նմանությունը։

Ֆրանսիացի կինոքննադատ Մարսել Մարտինը, ով դրել է կինոյի արտահայտչամիջոցների գեղագիտական հիմքերը, պնդում էր, որ կինոն խիստ իրատեսական է, և այն ամենալավն է մեզ տալիս իրականությանը զգացում, քանի որ ավելի ճշգրտորեն է վերարտադրում իրողության արտաքին հատկանիշները:

Իրեն բնորոշ հատուկ տեխնիկական հնարքների միջոցով, ինչպիսին խոշոր պլանն է, հնարավոր է դարձնում «թափանցել իրերի էությանը մեջ, ընկալել անհանգստությունը նրանց սրտի թրթիռում և ապրել նրանց հետ: Կարելի է պնդել, որ կինոն ցանկացած այլ գեղարվեստական արտահայտչամիջոցից լավ է ատացոլում իրականությունը։ Ֆիլմը, գուցե լեզու է և ավելին այն հենց իրականությունն է»: Կինոն իսկապես ունի
պատկերների համընդհանուր լեզու, որը հասանելի է անկախ ազգությունից, գենդերից, ընդհանուր մշակույթից, և հենց դա է կինոն դարձնում արվեստներից ամենազանգվածայինը։

Պատրաստեց Լուսինե Օհանյանը