Երբ բացվեն մեր մտքի սահմանները. Արմեն Օհանյան

Պոստմոդեռնիստ գրող, ինտերակտիվ արձակում  նորարար փորձարարական մեթոդի հեղինակ Արմեն Օհանյանը դժգոհելու պատճառ չունի.  պահանջարկ ունեցող, ընթերցվող գրող է:  Ոճով, ասելիքով, բովանդակությամբ ու ձևով մեր իմացած գրողական գրվածքներից տարբեր նրա արձակը 8 տարիառաջկարծրատիպեր ջարդեց ուկանոններ ճեղքեց:  Արմեն Օհանյանի  առաջին ժողովածուն՝ «Կիկոսի վերադարձը»,   ընթերցողը տաք հացի պես սպառեց ու սպասեց ետնահացին՝ կաթնահունցին: Արմեն Օհանյանին  kinoashkharh.am-ը հարցազրույցի առաջարկ  արեց ոչ միայն որովհետև նա գրական անսովոր ոճ ու աշխարհընկալում ունի, այլև որովհետև նրա արձակը կինոպատումի է նման: Նրա պատմվածքներն առանց մեծ ջանքերի կարող են սցենար դառնալ ու ֆիլմի վերածվել:  

– Երբ առաջին անգամ կարդում էի Ձեր պատմվածքները, այնքան համոզված էի, որ հատկապես երիտասարդ ռեժիսորները շուտով էկրանավորելու են դրանք: Բայց արի ու տես, որ Արմեն Օհանյանի պատմվածքների հիման վրա դեռ ոչ մի ֆիլմ չկա:

-Ի պատասխան՝ գրածս կարդամ. «Ես գնում եմ հետ՝ դեպի արձակ, գնում եմ, քանի որ տարիներով մնում եմ թղթի վրա: Մնում եմ թղթի վրա, քանի որ ինձ նկարահանող չկա, ուրեմն ինձ ոչինչ չի մնում, քան ինքս ինձ պատմել քեզ իբրև մտքում  տեսնելիք, անելիք, գալիք, ալիք, որ կարող է մոտեցնել ինձ երազանքիս իրականացմանը»:

– Գրքերում մենք մեզ տեսնում ենք, ֆիլմերում՝ ոչ: Այսօրվա գրողների գործերում սցենարական հումքն, իսկապես, ծանրահշիռ է, Ձերը՝ առավել քան: Լավ,  դրանց հիման վրա ինչո՞ւ ֆիլմ չի նկարվում:

-Երևի պատճառն այն է, որ բոլորս էլ ինչ-որ առումով անտեսված ենք: Իսկ անտեսված մարդն այսօր էկրան չի բարձրանում: Բացի այդ, ի՞նչ է նկարվում այսօր. որպես ազգային կինո՝ մենք ի՞նչ ունենք:  Ազգային կինոն վերաիմաստավորելու խնդիրը կա: Ազգային կինոն վերաձևման, վերափոխման փնտրտուքների մեջ է հիմա: Թեկուզ շատ պարզ օրինակով վերցնենք  մասսայական երկու ֆիլմերը, որոնք հանդիսատեսի պակաս չունեցան՝ «Կյանք ու կռիվը» և  «Սուպերմաման»:

«Կյանք ու կռիվը» չակերտավոր լուջ ֆիլմ է, «Սուպերմաման»՝ անլուրջ: Բայց արի ու տես, որ «Սուպերմաման» ավելի շատ է հարցեր բարձրացնում, ավելի շատ է կաղապարներ կոտրում, չնայած որ նման առաքելություն չունի և ընդամենը զգեստափոխության կոմեդիա է, զվարճանք: Որպես դիմադրության, ըմբոստության  մշակույթի գործիք՝ այս ֆիլմն ավելի լավ է աշխատում հասարակության հետ, որովհետև ինչ-որ բան փոխում է այդ հասարակության մտածելակերպի մեջ: Մինչդեռ «Կյանք ու կռիվը», միևնույն է, հիմնվում է իշխանական պատրիարխալ արժեհամակարգի վրա՝ վերահաստատելով նույն հերոսներին, նրանց ավելի մարդկային դիմագիծ հաղորդելով: Բայց ըստ էության այս ֆիլմը ոչ մի բան չի փոխում, ընդհակառակը մի փութ մեղր է դնում կեղտի վրա:

Պատերազմ է, իսկ պատերազմը չունի արդարացում: Ի վերջո, այդ ֆիլմի ուղերձը ո՞րն է՝ տղամարդ եղիր, գնա մեռի: Իսկ «Սուպերմաման» ասում է՝ մարդս մարդ լինի՝ տղամարդ, թե կին. ու այս առումով «Սուպերմաման» ավելի զիլ ֆիլմ է՝ որպես փոփոխությունների գործիք: Բայց երկուսն էլ, ի վերջո, կոմերցիոն ֆիլմեր են՝ կառուցված կլիշեների վրա, ձևով միջազգային, բովանդակությամբ՝ տեղական: Կլիշեների հավաքածու, որտեղ հայկական տեքստ է տեղադրված:

-Չէի՞ք ուզենա, որ Ձեր գործերից գոնե մեկը էկրան բարձրանար:

-Շատ կուզեի, հատկապես այս վերջին «Մայրենիք» եռագրությունս: Սկսել եմ գրել՝ պատկերացնելով որպես կինոսցենար, որը պետք է էկրանավորվի: Բայց եթե անգամ դա տեղի չունենա, շատ դարդ չեմ անի, որովհետև ես իմ անելիքն արել եմ, մնացածն ինձնից կախված չէ: Եթե ինչ-որ ռեժիսոր կկարդա, կոգեշնչվի ու կորոշի նկարել, ես միայն ուրախ կլինեմ:

-Տենո՞ւմ եք այն ռեժիսորին, որ կկարողանա նկարել այն:

-Անուններ չտամ, բայց պիտի ասեմ, որ կինոգործիչներով ես երբեմն հիանում եմ: Շատ զարմացած եմ, որ նրանք ընդհանրապես կան, որովհետև մեր տնտեսական պայմաններում, առկա դժվարությունների իրավիճակում, եթե մարդիկ կինո են նկարում, դա հրաշքի պես մի բան է: Պատերազմող երկրի համար շատ մեծ ճոխություն է կինոն:

-Բայց այդ նույն պատերազմող երկիրն ուրիշ այնքան մեծ շռայլություններ է իրեն թույլ տալիս:

-Դե դա էլ ուրիշ ցավոտ հարց է, բայց որ կան մարդիկ, որոնք կինո են էկրան բարձրացնում, ինձ համար իրոք ուրախալի փաստ է: Այդ նույն «Սուպերմաման» էլ, «Կյանք ու կռիվն» էլ կարող էին և չլինել, ու դրանց փոխարեն կինո «Մոսկվայի» էկրաններին կարող էինք նայել ռուսական, ամերիկյան ֆիլմեր: Կարող է  և հայկականկինո չունենայինք, ինչպես հայկական տիեզարագնացություն չունենք, որովհետև փող չկա, որպեսզի մենք սկսենք տիեզերքը նվաճել: Անկախության տարիներին փորձում ենք կինո ստեղծել. լավն է, թե վատն է, երկրորդական հարց է: Մի շրջան հետո, համոզված եմ, որ կլինեն լավ ֆիլմեր: Երբ մեր կինոլեզուն փոխվի, դառնա միջազգայինին համահունչ ու համապատասխան, կունենա իր ուրույն դիմագիծն ու ասլիքը:

-Ինչի՞ հաշվին կփոխվի:

-Մտածողության:

-Մտածողությունն ինչի՞ հաշվին կփոխվի:

-Դիմադրության հաշվին: Մի բան շատ է կուտակվում ու մի գեղեցիկ օր պայթում է: Ես հույս ունեմ, որ դա արյունալի  պայթյուն չի լինի. բացասական էներգիան կսուբլիմացվի, և այդ դիմադրության հզոր ալիքն արվեստի մեջ  կդրսևորվի, ու կինոյի հերթն էլ կգա: Ես այդպես եմ կանխատեսում:

-Այսինքն՝ ագրեսիան ստեղծագործական ընթացք կստանա, որովհետև մենք հանդուրժող, բարդ խնդիրները խաղաղ ճանապարհով լուծելու կողմնակից ազգ ենք:

-Ես այդպես չեմ կարծում: Մենք անհանդուրժող ենք ու դա նրանից է, որ միատարր ազգ ենք, մեր մեջ այլ ազգեր չկան: Բայց երբ գաղափարապես, մտքով բացվենք, ու մեր միջի ուրիշը դառնա մեզանից մեկը, այդ ժամանակ ամեն ինչ կփոխվի, մենք նաև խիզախություն ձեռք կբերենք՝ ուրիշի մասին պատմելու:  Համո Բեկնազարյանը «Զարեհ»-ով պատմել է ուրիշների՝ քրդերի մասին՝ հրաշալի  կինոլեզվով: Այսօր էլ կան այդ լռեցված ձայները, անտեսված մարդիկ՝ սեռական, կրոնական փոքրամասնություններ, կանայք, երեխաներ:

-Հերոսական կերպար. հաճախ ենք ասում՝ մեզանում պակասում է հերոսական կերպարը, մեր կինոյում էլ է այն պակասում: Մեր ժամանակների հերոսական կերպար ունե՞նք:

-Մեր զրույցի սկզբում նշեցի երկու ֆիլմ՝«Սուպերմաման» և «Կյանք ու կռիվը»: Երկու կերպար՝ մեկը զգեստափոխված տղամարդը, որ պիտի փրկի հարազատ կնոջը, իսկ մյուսը  կենտրոնական հերոսը՝ խելացի, համակրելի, հերոսացման պատրաստ տղա: Բայց եթե նրանց կշեռքի նժարներին դնենք, ինձ համար  Սուպերմաման շատ ավելի ազգային է, քանի որ նա հերոսացմանն ավելի է համապատասխանում և կարծրատիպեր է կոտրում: Ուրեմն՝ Սուպերմամա՝ ազգի հերոս:

-Արդյո՞ք մենք դուրս ենք եկել կինոյի սովետական կաղապարներից: Ֆիլմերում մինչև հիմա սրբորեն պահպանվում են պաթոսը, ձևը, վերամբարձ, ամբիոնային դիալոգները, ոչ բնական, թատերական խաղը: Եթե անգամ կա ասելիք, արդյո՞ք այն տեղ է հասցվում պարզ, բնական արտահայտչամիջոցներով:

-Դե մենք կամ պետք է ընդօրինակենք սովետականին, ինչպես «Կյանք ու կռիվն» է,  կամ Հոլիվուդին, ինչպես «Սուպերմաման» է: Իսկ «Կյանք ու կռիվը» նույն ավանդական գիծն է, որ գալիս է սովետահայ կինոյից: Բայց հարցը նրանում է, որ մենք այլ ավանդույթներ չենք էլ ունեցել: Երբ ասում ենք հայկական կինո, նկատի ունենք սովետահայ կինոն. նորանկախ Հայաստանի  կինոն դեռևս չունի այնպիսի դիմագիծ, որ որևէ  բնորոշում տաս, կամ ասես՝ այն պատկանում է այս կամ այն դպրոցին:

-Ո՞րն է հայկական կինոյի Ձեր բնորոշումն ու սահմանումը:

-Գրականության դեպքում պարզ է, եթե լեզուն հայերեն է, ուրեմն հայ գրականություն է, իսկ կինոյում կարող ես հայերեն խոսել, բայց ֆիլմը հայ իրականության  հետ բացարձակ կապ չունենա և հակառակը: Համո Բեկնազարյանի «Զարեհ» ֆիլմը, օրինակ, մեր կինոյի հիմքերի հիմքն է, բացարձակապես հայերի մասին էլ չէ, բայց հայկական է:  

Խնդիրը կինոլեզվին է վերաբերում, իսկ մեր կինոլեզուն դեռևս կայացած չէ: Կինոլեզուն պետք է համոզիչ ու թելադող լինի:  Ինչպես մեր կյանքի բոլոր ասպարեզները, այդպես էլ կինոն, գտնվում է ինկուբացիոն՝ կուտակման փուլում. ու մի գեղեցիկ օր  կարող է ինչ-որ տեղից մի արժեքավոր պայթյուն, հեղեղ լինի:

-Ձեր կարծիքով՝ կինոյի հիմքը պետք է գրականությո՞ւնը լինի:

-Ցանկալի է, որ կինոն հենված լինի գրական հիմքի վրա, բայց դա պարտադիր պայման չէ: Կինոյի գրական հիմքը դեռևս լավ կինոյի երաշխիք չէ: Կարող է մի հրաշալի գիրք էկրանավորվի  ու փչանա: Որպես կանոն՝ լավ ստեղծագործությունները հետո վատ ֆիլմեր են դառնում, մինչդեռ մի շատ պարզ պատմություն, որ ոճական, լեզվական ոչ մի առանձնահատկություն չունի, մեկ էլ դառնում է կինոշեդևր:

– Ուրեմն եթե չկա լավ գաղափար ու արդարացված նպատակ, մնացածն անիմաստ ու անօգո՞ւտ է:

-Սովետահայ ավանդույթների համաձայն՝  դասական գրականությունն էկրանավորվում էր՝ «Նամուս», «Քաոս», «Գիքոր», բայց գրականությունը կինոյի հումք դարձնելը չպետք է ինքնանպատակ դառնա, ինչ է թե գրվածքն անպայման էկրան բարձրանա: Այստեղ ավելի կարևոր է արխիվացիան: Ալեքսանդ Ռոուն, որը  հեքիաթ էկրանավորող սովետական ամենահայտնի ռեժիսորն է,  Վախթանգ Անանյանի «Սևանի ափին» վիպակի հիման վրա նկարահանել է ֆիլմ: Այն մաքուր սովետական պրոպագանդիստական հեքիաթ է: Հարց է առաջանում. սա հայկակա՞ն ֆիլմ է՝ լեզուն ռուսերեն, հերոսները՝ հայ պիոներներ: Ֆիլմում Գիլի ճահճալճի տեսարաններ կան: Ֆիլմը 1954 թվականին է արտադրվել: Դրանից հետո Գիլի լիճը վերջնականապես չորացվել է:  Ռոուն, իհարկե, Գիլի լիճը վերջին անգամ նկարահանելու հատուկ նպատակ չի ունեցել, բայց նա ակամայից արել է դա ու լիճն արխիվացրել: Իսկ ինչ վերաբերում է, օրինակ, այս ֆիլմի հայկական կամ ոչ հայկական լինելուն, այստեղ հարցերի մեծ շրջանակ է բացվում:  

Իսկ առհասարակ կինոն հզոր արխիվ է, նաև  համագործակցային արվեստ, որ մյուս ճյուղերից ոչ թե օգտվում է՝ որպես իր կայացման աղբյուրներ, այլ այդ ճյուղերը համադրում ու վերաիմաստավորում է:

-Մենք ունե՞նք վերջին տասնամյակների մեր կյանքի արխիվը: Եթե այսօրվա մարդուն  չենք նկարում, մենք կորցնում ենք այս ժամանակահատվածի արխիվը՝ լինի գեղարվեստական, թե վավերագրական: Ամեն ժամանակ իր հասարակությանն է ծնունդ տալիս՝ ուրիշ հագուկապով, ուրիշ մտածողությամբ ու արժեհամակարգով:

-Այսօրվա մարդն ամենաշատն է արխիվացվում՝ շնորհիվ տեխնիկական միջոցների: Ինքնարխիվացման հնարավորությունները երբեք այնքան մեծ չեն եղել, ինչպես հիմա, բայց  խնդիրը մեր կյանքի ամեն պահը պահել-փրկելը չէ. խնդիրն այն է, թե մեր  հավաքական ամբողջության հիշարժան ու հավաստի արխիվացումն ինչպես է տեղի ունենում: Դա պետք է լինի վավերագրական, գեղարվեստական ֆիլմերի միջոցով: Նաև այդ հիշողության վավերագրմաբ է, որ ֆիքսվում, ի ցույց են դրվում ապագայի հնարավորությունները: Այդպես մենք ի մի ենք բերվում, կերպար ենք ստանում: Ի վերջո, գեղարվեստորեն հաղթահարված խնդիրը իրականում հաղթելու գրավական է: Ավելի կոնկրետացնեմ. եթե նկարենք  Ղարաբաղի պատերազմի մասին ֆիլմ՝ հաղթական ավարտով, իմացեք, որ մոտալուտ ապագայում Ղարաբաղի հարցը քաղաքական լուծում կստանա, կամ եթե ունենանք վեպ ցեղասպանության մասին, որը Նոբելյան մրցանակ  կստանա,  ցեղասպանության հարցը ևս քաղաքական լուծում կստանա: Այսինքն՝ կարևոր է, որ մենք գաղափարապես պատկերացնեք, թե ուր ենք ուզում գնալ. միտքը վարակիչ է, այդ հեղինակային միտքը, ի վերջո, կդառնա բոլորինս և կսկսի ակտիվ աշխատել:

-Մենք այդ հասունությանը դեռ չե՞նք հասել:

-Մենք դեռ այդ գիտակցմանը չենք հասել: Ոչ թե խնդիրն այն է , որ  տաղանդ չունենք, այլ մեր մտքի մեջ չունենք այդ ֆիլմը,  այդ սցենարը կամ այդ վեպը:

-Իսկ ի՞նչ է արել այդ ընթացքում  քաղաքական վերնախավը: Արդյո՞ք հենց նա չպետք է գիտակցեր  կարևորությունը՝ արվեստը ծառայեցնել քաղաքական, ազգային նպատակներին:

-Քաղաքական վերնախավն ընդհանրապես արվեստով չի զբաղվում, այլ պրոպագանդա է պատվիրում, հանդես է գալիս պատվիրատուի դերում:Մինչդեռ մշակութային քաղաքականությունը ենթադրում է, որ  քաղաքական վերնախավը  պետքէ լինի ոչ թե պրոպագանդայի պատվիրատու, այլ ստեղծի մշակութային հավասար պայմաններ,  դաշտ, որտեղ ինքը պետք է լինի ուղղակի պահապան, որպեսզի այդ հավասարությունը չխախտվի: Սա է մշակութային քաղաքականությունը՝ ազատ հնարավորություն բոլորին:

Մինչև «իմ ու քո»-ից չհրաժարվենք՝  սրանք մեր արվեստագետներն են, իսկ նրանք՝ ուրիշ՝ ընդդիմադիր, մինչև այդ բաժանարար գծերը   չվերացվեն, մշակութային քաղաքականության, դաշտի բարեփոխման մասին խոսելն ավելորդ է: Այս բոլորն անմիջականորեն կապված է կոռուպցիայի հետ. հիմքում փողն է: Քանի դեռ ընդհանուր մոտեցումը հետևյալն է՝ փող, արվեստ չի լինի:

-Մեզանում բացակայում է ստեղծագործական մթնոլորտը, այն միջվայրը, որը պետք է կապի, միավորի կինոյի մարդկանց կամ արվեստագետներին առհասարակ: Հաճախ մի ռեժիսոր չգիտե, թե մյուս ռեժիսորն ինչով է զբաղված: Չկա տրամադրող դաշտ. յուրաքանչյուրն իր պատյանի մեջ մտած՝ փորձում է ինչ-որ բան հայթայթել, ձեռքը մի բանի գցել-ապրել: Այսինքն՝ արվեստը համատարած ծառայեցնում են գրպանին: Համաձա՞յն եք:

-Այդպես է, որովհետև ի սկզբանե հացի խնդիր է  դրվել ոչ միայն մեր անհատ-արվեստագետների, այլև  մի ամբողջ ժողովրդի առաջ.  ու դա կոչվում է ինքնապահպանում: Ինքնապահպանում և վերարտադրություն. այդպիսի ծրագիր է դրված: Եվ բնական է, որ ինքնամեկուսացումը կլինի ամենաիրական ինքնապաշտպանությունը: Բայց ի վերջո այդ փուչիկն էլ է պայթում, չէ՞. ի վերջո 4 պատի մեջ չես կարող  երկար մնալ, ի վերջո արվեստը միջավայրածին է, հատկապես՝ կինոն:

Ինքնագոհությունը, ամբարտավանությունը ինքնապահպանման մեծ ծրագրի արդյունքն են: Այդ կոդը պետք է փոխվի. պետք է ոչ թե հայու գենի պահպանությամբ զբաղվենք, այլ պետք է զարգացման ուղերձ տրվի ժողովրդին:

Այդ ուղերձը նաև մենք՝ մտավորականներս պետք է տանք: Դա նաև պետք է քաղաքական ուղերձ լինի: Շարունակում է գործել այն հին պատկերացումը, թե բոլորն ուզում են մեզ վերացնել, իսկ չվերանալու համար պետք է պինդ փակվել մի տեղ, վահանն առնել ու նստել: Պատերազմական իրավիճակն էլ իր հերթին է ստիպում, որ այս պատկերացումն այդպես քարացած էլ մնա:

Բայց, կարծում եմ, որ Հայաստանն այլընտրանք չունի, պիտի բացվի, պետք է նախ և առաջ բացվեն ոչ թե աշխարհաքաղաքական սահմանները, այլ բացվենք մենք՝ մտքով: Երբ այդ սահմանները մեր մտքում բացվեն, կբացվեն նաև մյուս բոլոր, բոլոր սահմանները:

Հ.Գ.Արձակագիր Արմեն Օհանյանի հետ հարցազրույցն արվել է հայկական թավշյա հեղափոխությունից 15 օր առաջ:

Հարցազրույցը՝ Նաիրա ՓԱՅՏՅԱՆԻ