Անահիտ Թոփչյան. «Ես էությամբ հեղափոխական եմ և բավական ըմբոստ»
1990-ը շրջադարձային էր դերասանուհի և արձակագիր Անահիտ Թոփչյանի կյանքում: Ստեղծագործական վերելքի շրջանում դերասանուհին զուտ ընտանեկան հանգամանքների բերումով հայտնվեց Փարիզում և անգամ չէր կարող պատկերացնել, որ հենց այստեղ է բացահայտվելու իր երկրորդ տաղանդը` գրականությունը: Ֆրանսիայում դերասանուհին ոչ միայն ստեղծեց իր հեղինակային թատրոնը, այլև սկսեց գրել: Այժմ արդեն բազմաթիվ գրքերի ու թարգմանությունների հեղինակը նախապատվությունը տալիս է իր գրական տարերքին: «Lady S.D.F.», «Հայելի», «Անհետացում» գրքերը Անահիտին գրական ճանաչում և պատվավոր մրցանակներ բերեցին: Իսկ վերջին` «Տագնապ» վեպն աշխույժ քննարկումների առիթ է դարձել:
– Ձեր առաջին կրթությամբ Դուք բանասեր եք: Երբ ընդունվում էիք ԵՊՀ բանասիրության ֆակուլտետ, արդեն ընտրել էիք դերասանուհու մասնագիտությունը: Այդուհանդերձ, դիմեցիք ոչ թե թատերական ինստիտուտ, այլ` համալսարան: Ինչո՞ւ, գուցե ստեղծագործ մթնոլորտի՞ համար, որ այն ժամանակ տիրում էր բանասիրական ֆակուլտետում:
– Գիտեք, ես Ձեզ պետք է հիասթափեցնեմ, որովհետև այնքան էլ մեծ սիրով չէի գնում դասերի: Ավելին` ինձ բանասիրությունն առանձնապես չէր հետաքրքրում, որովհետև արդեն զբաղված էի կինոյում և թատրոնում: Համոզված էի, որ ծնված եմ բեմի համար: Թատերական ինստիտուտն ինձ չէր հրապուրում, որովհետև ըմբոստ էի և չէի ենթարկվում վարժեցմանը: Իսկ բանասիրական ընդունվեցի, որ բարձրագույն կրթություն ունենամ: Իմ գրականության ուսուցչուհին ինձ ասաց, որ դերասանը պետք է կիրթ և շատ պատրաստված, բազմակողմանի զարգացած ու հարուստ գիտելիքներով մարդ լինի: «Դա միշտ քեզ պետք կգա»,- ասաց նա: Եվ այդպես էլ եղավ: Ես, դպրոցից սկսած, արդեն նկարահանվում էի, և ինձ համար արդեն երկրորդական էր համալսարանական դասերին գնալը: Թող ների ինձ բանասիրությունը… Սակայն դա ինձ պետք եկավ հետո` ավելի ուշ` իմ կյանքի երկրորդ կեսին: Ի դեպ, ձեռքիս մեջ տաղանդի երկու գիծ ունեմ` թատրոնը և գրականությունը:
– Մի՞թե գրելու փորձեր էլ չէիք անում:
– Այն ժամանակ ես նույնիսկ չէի էլ մտածում գրելու մասին, անգամ չէի պատկերացնում, որ իմ մեջ գրող կա նստած: Չնայած, օրինակ, Ֆրանսուազ Սագանի թեթև, բայց խորունկ գրելաոճն ինձ դուր էր գալիս, և պատկերացրեք` մտքովս նույնիսկ անցավ. «Երանի այսպես գրել կարողանայի»: Ինքս ինձ համար գրառումներ էի անում, իհարկե ոչ տպագրվելու նպատակով: Ճերմակ էջի առջև նստած հոգեբանական վերլուծություններ էի անում` ինձ դուր եկած և դուր չեկած նյութի, բայց ավելի շատ` իմ խաղացվելիք դերերի մասին: Այնպես որ բանասիրությունը երբեք ավելորդ չէր:
– Ձեր արտիստական խաղացանկում հարյուրից ավելի դերեր եք գրանցել` ոչ միայն թատրոնում ու հայկական կինոյում, այլև ռուսական կամ ավելի ստույգ` խորհրդային կինոյում: Բայց տպավորություն ունեմ, որ որքան էլ հետաքրքիր կերպարներ էին, այնուամենայնիվ այն դերերը չէին, որոնց մասին երազում էիք:
– Ճիշտ եք, ես սկզբում վիրավորվում էի, հետո հասկացա, որ սա պարզապես մեր ռեժիսորների էսթետիկան է: Նրանք հայ կնոջը պատկերացնում են որպես տղամարդու կողքին ընդամենը ֆունկցիոնալ դեր կատարող մի էակի, որը պիտի ճաշ եփի, երեխա ծնի ու բավարարի նրա կրքերը… Դա, բնականաբար, ինձ համար չէր: Ես շատ ավելին էի պահանջում: Ես անհատականություն եմ, դեռ վաղ հասակից եմ այդպիսին եղել և չէի կարող սահմանափակվել այդ խեղճուկրակ կերպարներով: Գիտեք, հենց այդ պատճառով ես անգամ չէի ուզում ամուսնանալ: Վախ ունեի, որ նույնը պիտի կրկնվի կյանքում: Ես ասում էի, որ ծնվել եմ բեմի, արվեստի համար և ինձ չի հետաքրքրում ամուսնական կյանքը: Եվ երբ Ալեքսանդրն ինձ ամուսնության առաջարկ արեց, մերժեցի: Միայն երբ խոստացավ չխանգարել իմ ստեղծագործական կյանքին, ընդունեցի առաջարկը: Նա ասաց, որ ինձ չի խանգարի, ավելին` կօգնի… Եվ այդպես էլ եղավ: Այն մթնոլորտը, որ մեր տանն էր տիրում` գրականության և արվեստի մթնոլորտը, ոգեշնչում էր ինձ, այդ ամենն ինձ շատ հարազատ էր, իմ ուզածն էլ դա էր: Մեր կյանքն այնքան հագեցած էր, որ կենցաղային խնդիրների վրա աչք էինք փակում և իրար ներում չհասցրած բաների համար:
– Նման հագեցած ու գրականությամբ լեցուն մթնոլորտում ապրելով և Ձեր կողքին ունենալով Ալեքսանդր Թոփչյանի նման նրբաճաշակ քննադատի` ինչպե՞ս դիմացաք Ձեր առաջին գրական փորձերը նրան ցույց չտալու գայթակղությանը:
– Գիտեք, ես շատ հպարտ էի, բայց նաև շատ էի ուզում նրա անկողմնակալ կարծիքն իմանալ: Ալեքսանդրն այն ժամանակ «Գարունում» էր աշխատում, նրան անվերջ «գրոհում» էին երիտասարդ ու կպչուն պոետեսաները, և ամուսինս շատ էր հոգնել նրանցից: Մի օր, երբ 22 տարեկան էի, նրան տվեցի իմ բանաստեղծությունը և ասացի, որ ընկերուհուս գործն է: Նա անտարբեր ասաց. «Թող, հետո կկարդամ»: Բայց քանի որ շատ անհամբեր էի, ասացի, թե շատ է շտապում, գուցե կարդամ իր համար: Ամուսինս լսեց և կարճատև դադարից հետո հարցրեց. «Չլինի՞ դու ես գրել, տանը միայն բանաստեղծուհին էր պակաս»: Հետագա 20 տարվա ընթացքում իմ գրածները նրան ցույց չտվեցի: Շատ ավելի ուշ կեսլուրջ-կեսկատակ նրան ասացի. «Դու սպանեցիր իմ մեջ մեծ բանաստեղծուհուն»: Նա էլ պատասխանեց. «Փոխարենը փրկեցի մեծ դերասանուհուն»:
– Քանի որ Ձեր մոնոներկայացումներում նաև բեմադրողի որոշ փորձ եք ձեռք բերել, ի՞նչ եք մտածում ռեժիսոր–դերասան փոխհարաբերությունների մասին: Դուք հնազանդ մարդու, առավել ևս հնազանդ դերասանուհու համբավ չունեք:
– Եթե ռեժիսորը տաղանդավոր է, ինչու չէ, ես պատրաստ եմ նրան հնազանդվել, չնայած այդ բառը չեմ սիրում: Ավելի ճիշտ կլիներ խոսել համագործակցելու մասին: Դա իսկապես երջանկություն է, երբ կոլեգաները համախոհներ են և իրար հասկանում են կես բառից: Բայց շատ անգամ ռեժիսորները տեսնելով, որ իմ ասածն ավելի խելքին մոտ է, քան իրենց առաջարկածը, ասում էին` լավ, ինչ ուզում ես արա, և երբեմն նույնիսկ շատ նրբորեն թողնում էին, որ այդ տեսարանի ռեժիսորն իրականում ես լինեմ: Իսկ մոնոդրամների դեպքում ռեժիսորը ես էի և ինքս ինձ չէի խանգարում: Մանավանդ որ ի սկզբանե տեքստը գրված էր ինձ համար: Ամեն մի տողը, ամեն մի բառը, որ դուրս չէր գալիս, փոխում էի, ու մենք` ես ու Ալեքսանդրը, աշխատում էինք կատարյալ համաձայնությամբ: Իսկ ընդհանրապես, այո, հնազանդ չեմ, մանավանդ երբ համաձայն չեմ ռեժիսորի հետ: Եթե անգամ ուղղակիորեն չէի հակաճառում, ապա պարզապես կարող էի չանել նրա ասածները կամ անպատասխան թողնել: Ավելի շատ վստահում և հավատում էի իմ ներքին զգացողությանը, որն ինձ երբեք չի դավաճանել: Եղել են դեպքեր, որ նույնիսկ Ղափլանյանի հետ չեմ համաձայնել, ինչը մյուս դերասանները չէին համարձակվում անել:
Լիլի Բել, «Տարօրինակ միսս Սևիջը» հեռուստաներկայցումում, 1973թ.
– Այսինքն` անգամ Ղափլանյանին եք ընդդիմացել:
– Այո, գիտեք, ես իմ տեսակով հեղափոխական եմ և ըմբոստ, եթե ըմբոստանամ, կարող եմ անգամ արտառոց, էքսցենտրիկ մի բան անել… Տանել չեմ կարող, երբ ռեժիսորները հաշվի չեն նստում իմ անհատականության հետ: Հիշում եմ, «Երկիր` ցպահանջի» ռեժիսորն այն ժամանակ հայտնի Վենիամին Դորմանն էր: Մենք նկարահանվում էինք Օդեսայի օպերային թատրոնում. ահռելի, շքեղ դահլիճ, մեծ նկարահանող խումբ, իսկ Օլեգ Ստրիժենովը լավ վիճակում չէր և բավական ուշացել էր: Դորմանը շատ բարկացած էր: Նկարահանման հրապարակում նա այնպես բղավեց` Начали!, փաստորեն ինձ վրա, որովհետև ես պիտի սկսեի տեսարանը: Ես կտրականապես հրաժարվեցի խաղալ` ասելով, որ սովոր չեմ աշխատել, երբ բղավում են ինձ վրա: Իմ անդրադարձը նրան շատ զարմացրեց, բայց ստիպված էր ներողություն խնդրել ու անմիջապես փոխեց տոնը:
Կադր «Երկիր ցպահանջ» ֆիլմից (1972 թ.)
– Ուրեմն, ոչ միայն բեմում, այլև կյանքում Դուք միշտ հայ կնոջ հեզ ու հնազանդ կերպարին հակադրել եք ինտելեկտուալ ու պայքարող կնոջ տեսակը:
– Այո, կարծում եմ, որ ի վերջո, հենց կանայք են թույլ տալիս, հաճախ թելադրում և ձևավորում հնազանդության այդ տխուր ավանդույթը: Մենք Ալեքսանդրի հետ միշտ հիշում ենք մի պատմություն: Տարիներ առաջ մեր հարևանությամբ մի ընտանիք էր ապրում, որտեղ ամուսինը պարբերաբար ծեծում էր կնոջը: Երբ օրերից մի օր ինքս ականատես եղա այդ զարհուրելի տեսարանին, պարզապես ասացի այդ վայրենուն, որ եթե մի անգամ էլ տեսնեմ նրան կնոջ հանդեպ բռնություն գործադրելիս, ապա իմ ձեռքից չի պրծնի: Երեկոյան նա հայտնվեց մեր բնակարանում և ամուսնուս հարցրեց. «Դու որ քո կնկան ծեծում ես, ես խառնվում ե՞մ»: Եվ երբ Ալեքսանդրը պատասխանեց, որ երբևէ չի խփել իր կնոջը, նա ասաց. «Դրա համար էլ էդ ա»: Ես կարծում եմ, որ նախ կինը պետք է սովորի ինքն իրեն հարգել ու զգալ, որ ինքն անհատականություն է, որովհետև հանրային գիտակցության մեջ նա առայսօր ստորադասվում է տղամարդուն: Հապա այդ սարսափելի իրողությունը, որի մասին վերջերս սկսել են այդքան խոսել: Դա զարհուրելի է: Իմացանք, որ ամուսնական զույգերից շատերը, երբ տեղեկանում են, որ պետք է աղջիկ երեխա ծնվի, ընդհատում են հղիությունը: Անհնար է հավատալ, որ ծնողները, մանավանդ` մայրը, կարող է իր երեխային սպանել միայն սեռական պատկանելության համար` ենթարկվելով իր ամուսնու բարբարոսական քմահաճույքին: Ստացվում է, որ մեզանում կնոջը սպանում են դեռ չծնված, հետո էլ խոսում են կանանց իրավունքներից:
– 90-ականների սկզբներին, երբ բոլորի համար անսպասելի որոշում կայացրեցիք մեկնել Ֆրանսիա, Դուք մեծ ճանաչում ու սեր էիք վայելում Հայաստանում և միանգամից գնացիք դեպի անհայտություն:
– Ես նախ և առաջ ուզում եմ ընդգծել, որ Հայաստանից հեռանալու ցանկություն չունեի: 90 թվականին գնացի միայն աղջկաս կողքին լինելու համար, երբ նա ուսանում էր Սորբոնում և այնքան երիտասարդ էր, որ, բնականաբար, այդ տարիքում նրան մենակ չէինք թողնի: Այդ ժամանակ մոտ մեկուկես տարի մնացի Փարիզում, և ինձ միանգամից առաջարկեցին խաղալ. երևի ինչ-որ ճակատագրական բան կար այդ ամենի մեջ: Սկզբում ասացին. «Մենք ձեր հայերենը չենք հասկնար»: Ես էլ ասում էի. «Հայաստանցիները նույնիսկ գյուղերում Դուրյանի արևմտահայերենը հասկանում են, ինչպե՞ս է, որ մեր հայերենը դուք չեք հասկանում, ուրեմն ձեր սրտում տեղ չկա»: Իհարկե, թատրոնում լեզվական շատ նրբերանգներ կարող են կորչել, բայց փոխարենը կա էմոցիոնալ ազդեցությունը, որը միշտ հասկանալի է: Ի վերջո, ինձ ասացին. «Լավ, եթե այդքան համոզված ես, արա, բայց ոչնչով չենք օգնելու քեզ»: Միայն դահլիճը տվեցին: Ներկայացման ժամանակ դահլիճը լեփ-լեցուն էր: Զարմացած հարցնում էին, թե այդ ինչպես արեցի: Ասացի. «Երևի Աստծո ձեռքն էր ինձ վրա»: Ներկայացումից երկու օր առաջ Փարիզի ռադիոյին տրված իմ հարցազրույցի ընթացքում ես շատ համարձակ խոսեցի ևʹ քաղաքականությունից, և° գրականությունից, ևʹ արվեստից ևʹ ընդհանրապես ամեն ինչից: Այդտեղից էլ սկսվեց իմ ներկայացումների հաղթարշավը. նախ` Ֆրանսիա, հետո ԱՄՆ, Կանադա, Շվեյցարիա, Գերմանիա, Կիպրոս, Լիբանան, Սիրիա:
Փառանձեմ թագուհու մոնոլոգը ես և Ալեքսանդրը գրեցինք դեռևս երկրաշարժից առաջ: Դա, ըստ էության, դարձավ Ալեքսանդր Թոփչյան արձակագրի սկիզբը: Սկսվեց Փառանձեմով` «Արտագերս», և շատ արագ իմ խաղացանկն ընդլայնվեց նաև իմ գրած մոնոդրամներով` «Աստ հանգչի», «Անհասցե տիկինը», «Մենախոսություն գժանոցում»… Դա քաղաքական թատրոն էր, կարծես IV դարից մինչև մեր ժամանակները կամուրջ էր գցվել: Պատմությունը կրկնվում էր: Անկախ Հայաստանի գաղափարը կար, և թշնամուց պաշտպանվելը, և այլ զուգահեռներ` երկրաշարժ, շրջափակում, պատերազմ, նահատակներ… Շատ արդիական էր հնչում այդ ամենը, և ներկայացումներն ավարտվում էին փոքրիկ միտինգներով. ծափահարում էին և գոռում. «Արցախ, Հայաստան, միացում»…
– Եվ, այնուամենայնիվ, Ձեր երկրորդ շնչառությունը բացվեց ոչ թե թատրոնով, այլ գրականությամբ, և այսօր դուք ավելի շատ գրականությամբ եք զբաղվում, քան թատրոնով:
– Երբ Փարիզ գնացի, միանգամայն նոր աշխարհ ինձ համար բացահայտվեց: Եվ ազատ ժամանակս էր մի քիչ ավելի շատ: Եվ քանի որ ինձ համար բացվեց այդ նոր աշխարհը, որը կարիք ուներ ավելի խոր վերլուծության, գեղարվեստական վերարտադրման, օրերից մի օր սկսեցի գրել: Հետո, երբ Ալեքսանդրին նամակներ էի ուղարկում Փարիզից, պատմում էի նաև իմ տպավորությունները: Մի օր էլ նա ասաց. «Գիտես, հետաքրքիր ես պատմում, գուցե բոլորի համար գրես»: Եվ փաստորեն ձեռք մեկնեց, ասաց` գրիր: Ես սկսեցի գրել նրան, նա կարդում էր դրանք և տանում տարբեր թերթերի, որտեղ հավանում էին ու նորն էին պահանջում: Այդպես էլ սկսեցի գրել: Ավելի ուշ Գևորգ Էմինը ասաց. «Անհավատալի է, այնպիսի վարպետություն կա, կարծես սա ոչ թե առաջին պատմվածքներ են, այլ տասներորդ գիրք»: Ի դեպ, երբ առաջին անգամ բեմ բարձրացա, ասացին` պատրաստի դերասանուհի է: Կուզեի ավելացնել, որ գրականությանն անցնելով` ես չլքեցի թատրոնը. ապացույց` որ վերջերս Փարիզի «Դարիուս Միյո» ֆրանսիական պրոֆեսիոնալ թատրոնում երեք ամիս շարունակ լեփ-լեցուն դահլիճի առջև խաղացվեց «Մարաթոն» ներկայացումը` բեմադրված ըստ իմ համանուն պատմվածքի:
Հարցազրույցը` Նունե ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆԻ