Ռազմիկ Դավոյան. «Համբերենք` տեսնենք»
Մերօրյա գրականության և կինոյի փոխառնչությունների, ինչպես նաև կինոյում և գրականությունում առկա զարգացումների մասին ենք զրուցել գրող Ռազմիկ Դավոյանի հետ:
-Ժամանակակից գրականությունը ֆիլմ դառնալու արժանի միավորներ ներառո՞ւմ է:
– Ամեն բան այնքան է խառնվել, որ միանշանակ պատասխան տալով` վստահաբար սխալված կլինեմ: Եղել եմ Թատրոնի և կինոյի ինստիտուտի պետական և ընդունելության քննությունների հանձնաժողովներում ու տեսել, որ կինոյի օպերատորական, ռեժիսորական կուրսերն ավարտողները հետաքրքիր աշխատանքներ են արել, բայց ոչ մեկը գրական հիմք չի ունեցել, հակառակ որ ինստիտուտը սցենարական բաժին էլ ունի: Այսինքն` սցենարական բաժնի աշխատանքները եթե մեկ-երկու ներկայացման կամ ֆիլմի հիմք էլ դարձել են, ապա կինոյի համար` ոչ նշանակալի: Իսկ գրական արտադրանքը շուկայում խճողված է, որին ուշադրություն դարձնող, ընթերցող, ինչ իմանամ, կա՞, թե՞ չէ: Դրամատուրգիական ամսագիր է հրատարակվում ու թվում է` այնտեղից կարելի էր սնվել, սական այդպիսի բան չկա: Եղածը սերիալներն են, որոնց սցենարները ոչ միայն չէին կարող հիմք դառնալ լուրջ կինոֆիլմերի համար, այլև կարող են և գործնականում ապակողմնորոշում էլ են կինոյում աշխատելու ցանկություն ու շնորհք ունեցող երիտասարդներին:
– Ձեր գործերում կա՞ այնպիսին, որը ոչ միայն գրական աշխարհի երիտասարդության, այլև կինոաշխարհի ուշադրության կենտրոնում կուզեիք տեսնել:
– Մի վիպակ ունեմ` «Թորոս Ռոսլին», որ սցենարի վերածեցի: Գրել էի Յուրի Երզնկյանի հորդորով: Ութ ամիս նստեցի Մատենադարանում, ուսումնասիրեցի պատմական նյութը: Սցենարն այստեղ` Երևանում, ընդունվեց: Հետո Մոսկվան էլ ընդունեց, բայց շատ մեծ դժվարությամբ: Ու չնկարահանվեց:
– Ի՞նչն էր պատճառը:
– 83 թվականին սցենարը պատրաստ էր: Դժբախտաբար, Յուրի Երզնկյանը շուտ մահացավ: Միջոցներ տրամադրելը դժվար էր: Ու քանի որ հետաքրքրվեցիք, ասեմ` Կարեն Դեմիրճյանը ինձ իր մոտ հրավիրեց ու բառացիորեն հետևյալն ասաց. «Շատ հետաքրքրված ենք այդ սցենարով, բայց, Ռազմիկ, բողոքներ կան գաղափարական բաժնից (գաղափարական քարտուղարը Կառլեն Դալլաքյանն էր), հոգևորականների ներկայությունը շատ է, շատ են սքեմավոր, վեղարավոր մարդիկ: Չե՞ս կարող մի բան անել, կրճատել: Ասի. «Ի՞նչ անեմ, դրանք կրճատելու չեն, Կարեն Սերոբիչ, գուցե շրջկոմի քարտուղարի համազգեստ հագցնենք»: Իհարկե, իրեն հատուկ պոռթկումով ծիծաղեց ու ասաց. «Համազգեստ ես ասում, հա՞, շրջկոմի քարտուղարի հագուստին»,- հետն էլ համաձայնեց, թե իսկապես համազգեստ է:
– Այնուհետև հետաքրքրությունը սցենարի նկատմամբ իսպառ մարե՞ց:
– Չէ, ասպարեզում եղած նշանավոր ռեժիսորները հետաքրքրվեցին: Շատ հետաքրքրված էր նաև Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Աշճյանը: Անգամ բանը հասավ նրան, որ Ալբերտ Մկրտչյանին սմետա կազմելու հանձնարարություն տրվեց: Սմետան կազմվեց, և պարզվեց, որ հարկավոր է 180 հազար դոլարի չափով գումար: Այսօր, իհարկե, միլիոնավոր դոլարներ կկազմի: Նավատորմ, այրուձի, բանակ ունենաս, այդչափ շքեղ գրչատուն ունենաս, տարածաշրջանում իր ներկայությունը կայունացրած պետության հարաբերությունները կինոյում ցույց տալու նպատակ ունենաս` ուրեմն, իհարկե, նաև մեծ միջոցներ պիտի ունենաս:
– Պատկերացնենք, թե կան պահանջվող միջոցները, այսօրվա մարդու համար նյութը հետաքրքիր կլինի՞:
– Նվազագույնը երկսերիանոց ֆիլմի սցենար էր, որում Թորոս Ռոսլինը, իհարկե, կենտրոնական դեմք է, և Հռոմկլայի նկարչական դպրոցը նույնպես կենտրոնական նշանակությամբ է ներկայացված, բայց գաղափարը շատ ավելի լայն է: Սցենարն անդրադառնում է Կիլիկյան Հայաստանի այն ժամանակաշրջանին, երբ պետությունը, եկեղեցին և մշակույթը սերտ միասնության մեջ էին և ապահովում էին պետականության ամենահզոր դրսևորումը: Սրանով իսկ ֆիլմը խիստ արդիական կարող է լինել:
– Այն տարիներին, երբ ազգային թեմատիկայով գրական գործի ստեղծումը շատ ավելի բարդ էր, հաջողել եք, և ոչ միայն Դուք: Մերօրյա գրականությունը որքանո՞վ է հարազատ հայկական իրականությանը, պատմական նյութին:
– Համաշխարհային գրական զարգացումներ ասվածը որոշակի բան չէ, իսկ մենք մոդեռնիզմի քաղցով տառապում ու հաշվի էլ չենք առնում, թե դա առհասարակ կապ ունի± բուն գրական ընթացքի հետ, թե՞ ոչ: Դրանք գայթակղություններ են, որոնց չենք կարող դիմակայել: Բայց որպես դիտարկում ասեմ հետևյալը. անցած տարի մի տարեգիրք հրատարակեցի, որ կոչվում է «Մուգ կապույտ և վառ կարմիր»: Փորձելով խճողված գրական միջավայրից առանձնացնել նրանց, ովքեր չեն ուզում մտնել այդ միջավայր, ուզեցի պարզել` կա՞ն արդյոք այդպիսիք երիտասարդների մեջ: Գնացի Հայաստանի բոլոր մարզերը, եղա նաև Արցախում ու Ջավախքում: Տարեգրքում տեղ գտավ 12 հեղինակ` 7 արձակագիր և 5 բանաստեղծ: Տասներեքերորդ հեղինակը դարձավ այն մարդը, որի հիշատակին է նվիրված «Մուգ կապույտ և վառ կարմիրը»: Այդ մարդը պարսկահայ Հարբիկ Թամրազյանն էր, որն իսկապես մտավորական անձնավորություն էր: Բարեբախտություն եղավ, որ հրատարակելու միջոցներն էլ ինքնաբերաբար գտնվեցին. ստիպված չեղա խնդրել, ասել, բացատրել: Ինձ համար շատ հաճելի էր այդ գիրքը հրատարակելը, քանի որ ներառված արձակում կան գայթակղիչ շեշտեր, և այդ երիտասարդ հեղինակներն այնպիսի նկարագրություններ ունեն, որոնք առանց թրթիռի չես կարող կարդալ: Եթե այդ գրականությունը վերաբերմունքի արժանանա, ապա գոնե կարճամետրաժ ֆիլմերի արժանի հիմք կդառնա: Արձակագիր Սարգիս Հովսեփյանի «Իմ ընկեր Շուռը» գործը, թե ուշադրության առնի մի լավ ռեժիսոր, ապա այսօրվա երիտասարդության այնպիսի խնդիրներ մեջտեղ կգան, որոնք ոչ մի կերպ չեն բարձրանում էկրան: Հետևաբար, եթե միանշանակ ասեմ` չէ, սխալված կլինեմ, միանշանակ հա ասելու հիմքերս էլ ամուր չեն:
– Այնուամենայնիվ, գրականության մեջ Դուք տեսնում եք հայկական կինո ստեղծելու հիմք, ինչո՞ւ այդ նյութը չի հասնում կինոյի աշխարհ:
– Կարող եմ իմ դիտարկումներով հետևյալն ասել. նրանք, ովքեր իրենց մասին լավ գաղափար ունեն և կարծում են, որ իրենց կշիռը նորմալ կշիռ է, գնում են հեղինակային կինոյի ճանապարհով: Իրենց համար գրական տեքստը բացարձակ կարևորություն չունի: Իրենք իրենց համար գրում են, իրենց համար խաղում: Չկա մի ֆորմա, որի մեջ տեղավորվի իսկական գրական հենքը և դառնա ռեժիսորին առաջնորդող նյութ, իսկ ռեժիսորն էլ կարողանա գտնել համապատասխան արտիստներ, որոնք կհարստացնեն կինոն:
– Խնդիրը թիմի մասնագիտական անհրաժեշտ մակարդակի կամ ընդհանրապես թիմային աշխատանքի բացակայությո՞ւնն է:
– Դրանից է կինոն տուժում, դրանից է, որ գրական հիմքը տեղ չի հասնում: Ի՞նչ թիմային աշխատանք, եթե սցենար ուզելու ժամանակ չունեն: Հազիվ մի գումար են հայթայթել, երկու գիշեր մտածել-որոշել են գումարն իրացնելու հարմար ձևը, էլ ի՞նչ թիմային աշխատանք: Այն, իհարկե, չկա, համաձայն եմ: Մինչդեռ թիմային աշխատանքը կարող է տանել կատարելության: Ներող կլինեք, կատարելությունը շատ մեծ բառ է:
– Կատարյալին մոտ արդյունք չապահովելու փաստերը հիմնականում պատճառաբանվում են ֆինանսական հնարավորությունների սահմանափակությամբ:
– Եթե ֆինանսական խնդիրները լուծված լինեն… Չեմ ուզում նսեմացնել ոʹչ «Ոսկե ծիրան», ոʹչ «Կինոաշուն» փառատոների դերը, ընդհակառակը` նրանց լինելությամբ շատ ուրախ եմ, բայց դրանք ավելի շատ տեխնիկական և տարածքային խնդիրներ են լուծում: Օրինակ` «Կինոաշունը» շատ լավ նախաձեռնություն է. Հայաստանի մարզերում, Արցախում հայկական ֆիլմերի ցուցադրություն: Բայց դրանք տեխնիկական խնդիրներ են: «Ոսկե ծիրանը» Հայաստան է բերում անվանի ռեժիսորների, բայց դեռ չեմ տեսել, որ դրանից հետո ծանրակշիռ նստվածք լինի: Այսինքն` դրանք իրենց դերը մակերեսի վրա են կատարում: Մինչդեռ մեզ հարկավոր են ֆիլմեր, որոնք միջազգային ասպարեզ դուրս բերելուց հետո չասենք` այսինչ տեղում ծափահարեցին, այնինչ տեղում ուշադրության արժանացրին, այլ առանց մեր ասելու էլ ևʹ մենք, ևʹ ուրիշները հասկանան, որ ստեղծել ու ներկայացրել ենք միջազգային ասպարեզում կշիռ ունեցող իրական արժեք: Մի ծանրակշիռ ֆիլմ սկսելու համար 4-5 միլիոն դոլար է պետք: «Լինսի» հիմնադրամը միջոցներն ուղղեց Հայաստան. մեծագույն շնորհ արեց: Որքանով ազնվորեն օգտագործվեցին այդ միջոցները` այլ բան է, բայց չվարկաբեկվեց այդ հիմնադրամը: Այդպիսի մի ներդրում հարկ է անել կինոյի ասպարեզում: Մի հիմնադրամ գոյանա, որը ևʹ կինոյին, ևʹ թատրոնին տրամադրվող ոչ միայն պետական պստիկ հատկացումները, այլև այլ աղբյուրների միջոցները կենտրոնացնի և մեծ ասպարեզ դուրս բերելիք ֆիլմ ստեղծելու խնդիր դնի: Այ, այդ ժամանակ կերևա` մենք նման ֆիլմ անելու ներուժ ունե՞նք, թե՞ ոչ:
– Ժամանակ առաջ խոսվեց այդչափ մեծ ֆիլմ նկարահանելու մտադրության մասին և նշվեց թեմատիկան` Հայոց ցեղասպանություն, ասվեց նաև, որ ռեժիսորը կլինի հրավիրյալ Հոլիվուդից:
– Ոʹչ դրսեցիները կարող են այդ ֆիլմն անել այն մակարդակով, որով ներկայացվում է հրեական Հոլոքոսթը, ոʹչ էլ մենք: Ցեղասպանությունը մեկ ազգի սահմաններից դուրս հանելը շատ դժվար խնդիր է: Այն, ինչ նկարահանվել է Հոլոքոսթի մասին, արվել է հրեաների կողմից և հրեաների միջոցներով: Գաղտնիք չէ, որ ԱՄՆ-ի կապիտալի 70 տոկոսը գտնվում է հրեաների ձեռքում, ի դեպ, նաև մշակութային բոլոր լծակներն ու մեծ կինոկորպորացիաները: Մեր ո՞ր խեղճուկրակի ձեռքին այդչափ լծակներ կան: Այդուամենայնիվ, հնարավորությունը լրջորեն պետք է քննարկել ու նախ և առաջ պետք է երևա ֆիգուրան, անձը կամ անձինք, որոնք պատրաստ են այդ քննարկման արդյունքները գործնականացնել: Բայց գիտեք` բոլորը շահագրգռված են օլիմպիական մի քանի մեդալ բերել: Մինչ այսօր ցեղասպանությանն անդրադարձող ֆիլմերում թե մի արժեքավոր բան կա, ապա դա դոկումենտալ տեսաշարն է, իսկ մնացյալը կցկտուր, երբեմն սիրտ ճմլող բաներ են, որ ստիպում են մտածել: Ինչ է, սրանո՞վ պիտի ներկայացնենք ցեղասպանությունը և ներկայանանք ինքներս: Վաղուց ժամանակն է ներկայացնել մեր զորեղ հերոսական տեսակը:
– Զորու կլինե՞նք ապահովել հայկական կինոյի ներկայությունը համաշխարհային կինոյում:
– Չեմ կարող այդ հարցին հստակորեն պատասխանել: Այս պահին հեռանկար չեմ տեսնում: Հետագայում ինչ կլինի` չգիտեմ: Ակնհայտ է, որ մեզ մեծություններն են պակասում, մեզ այդ ուղիով գնալու ցանկությունն է պակասում: Այդ պատճառով էլ կարևորեցի հավաքական մտքով, հավաքական կարողություններով աշխատելը: Առանց դրանց` նման պահանջներ ունենալը պարզապես անիմաստ է: Գուցե պետությունը պետք է լինի խնդիրն առաջադրողը:
Համբերենք` տեսնենք:
Զրուցեց Նանա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԸ