Անտոնիա Արսլան. «Ֆիլմը թույլ կստացվի, եթե ռեժիսորը ջանա շատ մոտ մնալ գրքին»

Իտալահայ գրող, Պադուայի համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի վաստակավոր պրոֆեսոր, ակադեմիկոս Անտոնիա Արսլանը, որին 2004 թ. համաշխարհային ճանաչում բերեց արդեն 200 լեզուներով թարգմանված “Արտույտների ագարակը” վեպը, Հայաստանում էր` մասնակցելու Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք հռչակելու արարողության բացմանը, ինչպես նաև իր նոր` “Զմյուռնիայի ճանապարհը” վեպի հայերեն թարգմանության շնորհանդեսին: Տիկին Արսլանի հետ չէր կարող հանդիպում չփնտրել նաև “Կինոաշխարհը», քանի որ նրա գրքի հիման վրա է նկարահանվել Մեծ եղեռնին նվիրված հաջողված ֆիլմերից մեկը: Ուստի մեր զրույցը ոչ միայն նրա երկերի, այլև գրականություն-կինո առնչությունների մասին էր:

– «Զմյուռնիայի ճանապարհը» վեպը, ի տարբերություն նախորդի`«Արտույտների ագարակի», որի շարունակությունն է, առաջին հերթին հայերեն թարգմանվեց: Այդ հարցում արդյոք որոշի՞չ էր հայ ընթերցողի ու մշակութային շրջանակների` Ձեր գրականությանն արդեն ծանոթ լինելը:

– «Արտույտների ագարակը» գերազանց թարգմանել է Սոնա Հարությունյանը, և երբ Իտալիայում տպագրվեց  «Զմյուռնիայի ճանապարհը» վեպը, Սոնայի հետ խոսեցինք այն թարգմանելու մասին: Իսկ Հայաստանի մշակույթի նախարարությունը նախաձեռնեց թարգմանության և հրատարակման հովանավորությունը` ցանկություն հայտնելով, որ գիրքը ներկայացվի 2012 թվականին ի պատիվ Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք հռչակելու:

 – Քանի որ այս վեպն «Արտույտների ագարակի» շարունակությունն է և նույն մարդիկ համագործակցում են նաև «Զմյուռնիայի ճանապարհը» վեպի առնչությամբ, հնարավո՞ր է, որ այս վեպն էլ վերածվի ֆիլմի, և արդյոք Տավիանիներն այն կհեղինակե՞ն:

– Առայժմ ոչ: Համենայն դեպս Տավիանիների պարագայում` ոչ: Նրանք ասում են, որ իրենց շատ ծեր են զգում, չնայած այս տարի Պաոլո և Վիտորիո Տավիանիները մի ֆիլմ էին նկարահանել` «Կեսարը պետք է մեռնի», որը Բեռլինի կինոփառատոնում  «Ոսկե արջ» մրցանակ ստացավ: Ինձ ասացին, որ դա նրանց կարիերայի վերջին ֆիլմն էր:

 – Ինչպիսի՞ն եք տեսնում Ձեր գրականության և կինոյի կապը, եթե նկատի ունենանք, որ համաշխարհային կինոյում արձանագրվում է գրական հիմքի թուլություն:

– Ֆիլմը թույլ կստացվի, եթե ռեժիսորը ջանա շատ մոտ մնալ գրքին, գրական հիմքին: Եթե ֆիլմը չափազանց մոտ է գրքի կառույցին, դատապարտված է ձախողման: Երբ Պադուայի համալսարանում իտալական գրականություն էի դասավանդում, նույնն էի ասում ուսանողներիս: Ֆիլմը պետք է ռեժիսորների մտքի ու պատկերացումների ազատ արտահայտում լինի: Իտալացի հեղինակ Ջուզեպե Տոմազի դի Լամպեդուզայի գրած “Ընձառյուծ” (Il Gattopardo) պատմավեպը, որ ներկայացնում է 1800-ականների միջավայրը, գլուխգործոց է: Այդ վեպի հիման վրա ֆիլմ է նկարահանել Լուկինո Վիսկոնտին: Ֆիլմն էլ գլուխգործոց է: Մինչդեռ գիրքն ու ֆիլմը միանգամայն տարբեր բաներ են:

 – Տիկին Արսլան, եթե ծանոթ եք Հայաստանում, նաև սփյուռքում գործող հայ կինոռեժիսորներին, կա՞ մեկը, որի հեղինակմամբ կուզեիք տեսնել նոր վեպի` «Զմյուռնիայի ճանապարհի» հիման վրա նկարահանված ֆիլմ:

– Ճանաչում եմ Ռոբերտ Գետիկյանին և հավանում նրա գործը: Գիտեմ Էգոյանին և Արսինե Խանջյանին, գիտեք` նա խաղացել է «Արտույտների ագարակում», և Տավիանիների հետ նրա համագործակցությանը ես եմ նպաստել: Իհարկե, գերազանց կլիներ, եթե Անրի Վերնոյը դեռ մեզ հետ լիներ: Հայաստանաբնակ ռեժիսորներին դեռ չեմ ճանաչում: Բնականաբար, մեծ, լավ, ազդեցիկ ֆիլմ նկարահանելու կարիք կա: «Զմյուռնիայի ճանապարհը» վեպում, բացի Զմյուռնիայի հոյակապ տեսարաններից, խնդիր կլինի նկարահանել պապերիս քաղաքի` Խարբերդի, որ գրքում փոքրիկ քաղաք եմ անվանում, եկեղեցու հրդեհումը, երբ հայերը, իրավիճակն անելանելի համարելով, եկեղեցու հետ այրվել են: Այնպես որ այս տեսարանները ստանալու համար մեծ ռեժիսոր պիտի լինի: Ի դեպ, փախուստի և հրդեհի պատկերները կան իմ վեպերում: Այդ թեման կա նաև այս տարի հունվարին Իտալիայում լույս տեսած «Մշո գիրքը» գործում, որը հյուսված է Մշո Ճառընտիրի պատմության շուրջ: Այն սկսվում է հրդեհի պատմությամբ և, ըստ էության, փախուստի, տեղահանության պատմություն է: Ասեմ նաև, որ մեկ ամսում «Մշո գրքի» երեք վերահրատարակություն եղավ` դեռևս 40 հազար տպաքանակով:

 – Ամեն դեպքում երեք վերահրատարակությունն արդեն փաստումն է գրքի հանդեպ հրատարակչի, հետևաբար նաև ընթերցողի հետաքրքրության:

– Իհարկե: Մի քանի ամսից` սեպտեմբերին «Մշո գրքի» փափուկ կազմով հատուկ հրատարակություն կլինի, ինչը հնարավորություն կտա այն ավելի ցածր գնով` 10 եվրոյով Իտալիայի հանրակրթական դպրոցներին տրամադրել:

– Իտալիայի կառավարությա՞ն որոշումն է դա, թե՞ ընտրության իրավունքը դպրոցներինն է:

– Չէ, չէ, նախարարությունը ոչինչ չի որոշել, դա դպրոցների նախաձեռնությունն է: «Մշո գրքով» Իտալիայի 8-րդ դասարանցիներին Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատմության համատեքստում կներկայացվի Հայոց ցեղասպանությունը: Հունվարի 27-ը Հոլոքոսթի զոհերի հիշատակման օրն է, որին Իտալիայի դպրոցականները նախապատրաստվում են հատուկ գրականությամբ: Նույն կերպ, ապրիլի 24-ին ընդառաջ, դպրոցներն աշակերտությանը կնախապատրաստեն Հայոց ցեղասպանության զոհերի ոգեկոչմանը` օգտագործելուվ  «Մշո գիրքը»:

– Փաստագրական հիմքը «Մշո գրքում» որքանո՞վ է օգտագործված:

– Առասպելի պես եմ պատմել: Բայց երկու ճշգրիտ փաստ կա. սկսում եմ նրանից, որ Մուշը Ճառընտիր ուներ, և այն այսօր Երևանում է գտնվում: Այս երկու փաստն է իրականը, մնացյալը լեգենդ է: Հերոսները երկու կանայք են, և ներմուծել եմ երկու հույն կանանց նույնպես, հնարել անունները: Իմ բոլոր գրքերում հույն կերպարներ եմ ներմուծում:

– Ինչո՞ւ հենց հույների:

– Ինչո՞ւ: Մի հույն կին մեծապես նպաստել է իմ` որպես անհատականության ձևավորմանը: Մանի թերակղզում հանդիպեցի նրան, երբ 20 տարեկան էի: Հունարեն էր ուսուցանում Պադուայում: Պետք է ասեմ, որ շատ լավ էի սովորում հին հունարենը, այսինքն` գերազանց: Այդ ծանոթությունից հետո միշտ գնում եմ Հունաստան: Շատ լավ եմ ճանաչում երկիրը: Կարծում եմ` հույն հերոսներն իմ գործերում լրացնում են հայ կերպարներին: Կարծես փոխլրացնող հակառակ կերպարներ լինեն. «Արտույտների ագարակը» և «Զմյուռնիայի ճանապարհը» վեպերում` Իսմենեն, իսկ «Մշո գրքում»` Էլենին:

– Փաստորեն, եթե «Արտույտների ագարակն» ու «Զմյուռնիայի ճանապարհն» իրենց բովանդակությամբ իրար շարունակող պատմություն են, ապա «Մշո գիրքն» էլ նույնություն ունի կերպարային կառույցի տեսանկյունից: Կա՞ նման բան:

– Այո, այդպես է, և դրա բացատրությունն էլ կա: Թեʹ «Արտույտների ագարակը», թեʹ «Զմյուռնիայի ճանապարհը» հայոց ողբերգության մի մասն են արտացոլում: Այս գրքերը ներկայացնում են մարդկանց ֆիզիկական սպանդը: Մինչդեռ ցեղասպանությունը միայն մարդկանց ֆիզիկական սպանդը չէ: Տեղի ունեցավ մշակութային սպանդ, փոշիացում: Ոչ միայն ֆիզիկական բնաջնջման ողբերգությունն է հասել հայությանը, այլև ամբողջ մշակույթի և ինքնության բնաջնջումը, ոչնչացումը: Այս առումով «Մշո գիրքը» գալիս է լրացնելու նախորդ երկու վեպերին և ցայտուն կերպով խոսում է մշակույթի ոչնչացման մասին:

– «Արտույտների ագարակը» բազում լեզուներով թարգմանվեց: Նման հետաքրքրություն կառաջացնե՞ն «Զմյուռնիայի ճանապարհը» վեպն ու «Մշո գիրքը»: Այլ լեզուներով թարգմանել-հրատարակելու պայմանավորվածություններ կա՞ն:

– «Զմյուռնիայի ճանապարհը» իտալերեն տարբերակով մեծ հռչակ ունեցավ. հինգ հրատարակություն, 160 հազար օրինակ: Հիմա բանակցում են ռուսերեն թարգմանության շուրջ: Իսկ «Մշո գիրքը», սեպտեմբերին Մոսկվայում կայացած գրքի ցուցահանդեսին մասնակցելուց հետո, արդեն որոշել են թարգմանել ռուսերեն: Գիտեմ նաև, որ այդ թարգմանությունը դեկտեմբերին պիտի պատրաստ լինի, իսկ շնորհանդեսը, որին մասնակցելու եմ, տեղի կունենա Ռոստովում: Հուսանք, որ կլինեն նաև այլ լեզուներով թարգմանություններ:

– Տիկին Արսլան, Ձեր գրականությամբ այս կամ այն կերպ նպաստել եք աշխարհին Հայոց ցեղասպանության մասին տեղեկացնելու, հետևաբար նաև ճանաչման հարցին:

– Ողբերգության մեջ ողբերգությունն այն է, որ թուրք ժխտողական քաղաքականությունը հայի վերքը միշտ թարմ է պահում: Սա է պատճառը, որ բոլորս աշխատում ենք ճանաչման համար: Գիտեմ, որ Թուրքիան իր բոլոր խաղաքարտերով ջանում է Եվրամիություն մտնել և զուգահեռաբար պահպանում է հիստերիայի աստիճանի ժխտողական քաղաքականությունը: Կարծում եմ, որ այդ ժխտողականությունը հենց իր` Թուրքիայի և թուրքերի համար է վատ: Բացասական իմիջի տեր են դառնում ու մնում: Այդ ժխտողականության պատճառով թուրքերը շատ ավելի հիստերիկ են դառնում, ինչը մենք տեսել ենք Իտալիայում:

– Վստահաբար հետևել եք նաև Հայաստանի իշխանությունների գործունեությանն այդ ուղղությամբ, որ կտրուկ փոփոխություններ ներառեց: Ի՞նչ կասեք:

– Նախ և առաջ քաղաքական գործիչ չեմ և պատմաբան չեմ: Իմ մոտեցումը գրողի մոտեցում է: Ի՞նչ եմ արել այս տարիների ընթացքում: Ինչ որ ձեռքիս տակ էր ընկնում թեմայի շուրջ` ֆրանսերեն, իտալերեն, անգլերեն, ընթերցում էի: Մի բան հասկացա, որ իմ ուղին պիտի գծեմ, որում պատմությունն ու հերոսները խաչվեն: Զգում եմ, որ ցեղասպանության երրորդ, չորրորդ սերնդի համար վեր է բարձրանում նաև ունեցվածքը վերադարձնելու միտքը: Գնալով հայերի սերունդների մոտեցումը խնդրին ավելի ռացիոնալ, սառը, դատողական է դառնում: Ինչ մնում է Հայաստանի իշխանությունների մոտեցումներին, ապա ինձ թույլ չեմ տա քննարկելու մի պետության քաղաքականություն, որի քաղաքացին չեմ: Միայն դրսից դիտարկողի դիրքից կուզեի ասել` մի բան իմանանք, որ փոքր երկիր է ընդդեմ մեծ երկրի: Մյուս կողմից էլ այլ ուժ կա` Ադրբեջանը: Նույն դրսից դիտարկողի դիրքից կարող եմ հասկանալ, որ պետությունը փորձում է ճանապարհներ գտնել: Գիտենք, որ Հայաստանը 3 միլիոնից էլ քիչ բնակիչ ունի և 70 միլիոն բնակչությամբ, սպառազինման տեսանկյունից աշխարհի չորրորդ պետության հետ գործ ունենք: Ռեալ ու սառը պիտի նայենք փաստերին: Կարծում եմ, որ Հայաստանի իշխանություններն անում են այն, ինչ կարողանում են:

– Հայաստանի հետ Ձեր կա՞պը:

– Հայաստանն անասելի, անհավատալի գրավչություն ունի: Մարդկանց հյուրընկալության մեծ զգացումն ու սիրալիրությունը, հյուսված դրախտային տեսարանների հետ, մարդուն նախնական ծննդավայրի զգացողություն են հաղորդում:

Զրուցեց  Նանա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԸ