Արվեստագիտության թեկնածու, արվեստի վաստակավոր գործիչ, պրոֆեսոր, «Մովսես Խորենացի» մեդալակիր Սուրեն Հասմիկյանն առաջիններից է, որ գիտական ուսումնասիրության առարկա է դարձրել հայ կինոն, և այն երախտավորներից, որոնք իրենց ստեղծագործական կյանքն ընդմիշտ կապել են հայ կինոյի անցյալի, ներկայի ու ապագայի հետ` նշանակալի հետք թողնելով նրա ձևավորման ու զարգացման գործընթացում: Լինի դա տեսական աշխատություններով (երեք գիրք, ավելի քան հազար հոդված), խմբագրական աշխատանքով (տասը տարի` Պետկինոյի գլխավոր խմբագիր) թե նոր կինոգործիչներ պատրաստելով (1971 թ. ի վեր դասախոսում է Երևանի մանկավարժական համալսարանի կուլտուրայի ֆակուլտետում և Կինոյի և թատրոնի ինստիտուտում):
Նրա հետ շատ հեշտ է զրույցի բռնվել, բայց չափազանց դժվար է այն ավարտել: Եվ պատճառը թերևս ոչ միայն նրա տեսակետներն ու եզրահանգումներն են, որոնք անակնկալի են բերում, այլև խոսակցության նյութը, որ այսօր շատերին է մտահոգում. հայ կինոյի ներկայիս իրավիճակն ու հեռանկարները:
Կինոն` որպես արվեստ, մեր աչքի առաջ մեռնում է
Ինձնից հայկական ֆիլմերի գնահատականներ մի սպասեք: Մոտ 15 տարի է, ինչ ինքս ինձ արգելել եմ զբաղվել զուտ քննադատությամբ, որովհետև քննադատը պետք է ժամանակակից լինի ստեղծողին: Այդպես է ապրում արվեստը: Քննադատը արձագանքում է այս պրոցեսին, այս պահին է կարևոր նրա գնահատականը: Ինչ վերաբերում է ապագային, սա արդեն տեսաբանների և պատմաբանների խնդիրն է: Ես շարունակում եմ գործել որպես կինոտեսաբան, կինոպատմաբան: Այդ տեսանկյունից այս տարիքում ես երևի ընդհանրացումների և ինչ-որ մտքեր արտահայտելու համար դեռ գոյություն ունենալու իրավունք ունեմ:
Միանգամից ասեմ` իհարկե չեմ կարող գոհ լինել, թե ինչ է կատարվում այսօր: Եվ ոչ միայն մեր կինոյում: Այն, ինչ վերաբերում է մեր կինոյին, առնչվում է ընդհանրապես կինոարվեստին: Թվում է, թե այսօր միայն կինոն է իշխում. ամեն ինչ` հեռուստատեսությունը, ինտերնետը, վիդեոն, վիրտուալ աշխարհը, կինո է: Բայց իմ կարծիքով` կինոն` որպես արվեստ, մեր աչքի առաջ մեռնում է: Այո: Կինոն` որպես լեզու, որպես միջոց, վիրտուալ աշխարհում այն աստիճանի է իշխում, որ մեռնում է որպես արվեստ: Արվեստի խնդիր է: Այդ տեխնոլոգիական միջոցները, այդ համակարգչային հնարքները աղավաղեցին կինոյի էությունը:
Տեղին է, որ մեջբերեմ Զիգֆրիդ Կրակաուերի մի միտքը. «Ես ավելի կգերադասեի անփույթ նկարված կադրը, թեկուզ տեխնիկապես անկատար, -եթե կինո է,- քան կատարյալ, հարուստ, հնարանքներով նկարած ինչ-որ մի կադր»: Վստահությունը կինոյի նկատմամբ կորել է և կորչում է ամեն օր, որովհետև կինոն դադարում է իրական աշխարհի, իրական պահի հավերժացնողը լինելուց: Կինոն հավատարիմ չմնաց իր էությանը նույնիսկ 100 տարվա ընթացքում:
Օրերս իմացա, որ Մոսկվայում ֆիլմեր են ստեղծվում նեոռեալիստական ոճով: Շատ ուրախացա: Ուրեմն հասկացել են: Իհարկե, նորից նեոռեալիզմ չի լինի, նորից, ես ինչ գիտեմ, Լյումեր չի լինի, բայց պիտի հասկանալ, թե ինչն է պակասում: Փաստ է, որ այսօր կինոյում վերանում է մարդը: Եվ ոչ միայն կինոյում` բոլոր արվեստներում: Սա նշանակում է, որ համատարած ճգնաժամ է, գուցեև ճգնաժամ չէ, սա այն ապոկալիպսիսն է, որը կարծում էինք, թե ռումբի պայթյունով պիտի լինի, բայց ռումբն այդպես է պայթում. մարդու տեսակն է փոխվում, մարդն է փոխվում:
Որպեսզի ռեժիսորը մենակ չմնա
Ինձ համար, իհարկե, հեշտ է խոսել, քանի որ ես կինոարտադրությամբ չեմ զբաղվում: Բայց ես կարող եմ հասկանալ և´ Կինոկենտրոնի ղեկավարությանը, և´ այն ռեժիսորներին, որոնք ուզում են ֆիլմ նկարել` որոնելով նյութական ռեսուրսներ: Իհարկե, պետությունը պետք է փող գտնի ու տրամադրի ֆիլմեր ստեղծելու համար: Թե ինչպես` առանձին խնդիր է: Հիմա կիրառվում է կոմպրոմիսային տարբերակը: Մի մասը տալիս է պետությունը, մնացածը ճարում է պրոդյուսերը: Բայց այդ պրոդյուսեր հասկացությունը մեր պայմաններում դեռ չի ստացել իր իսկական իմաստավորումը: Եվ այսօր այն խայտաբղետ պրոդուկցիան, որ տեսնում ենք, ինձ հույսեր չի ներշնչում: Ստացվում է, որ ով կարողանում է փող ճարել, նա էլ նկարում է: Պատկերացնում եք, անցած 20 տարում մոտ 500 ֆիլմ է նկարվել մեզանում: Ամբողջ համր շրջանում մի 100 ֆիլմ էլ չի նկարվել: Բայց քանի՞սն ենք տեսել: Մենք դեռ ոչինչ, գոնե ռեժիսորի ընկերը տեսե՞լ է: Վստահ չեմ: Ես դա էլ նկատի ունեմ. ֆիլմը չի կարող ծնվել անօդ տարածությունում: Հիմա ֆիլմը հաճախ ստեղծում է մի հոգի` նույնիսկ չշփվելով իր ընկերների, իր գործընկերների հետ: Հիմա հայկական ֆիլմերի 90 տոկոսը ձևական սցենար ունի, որը հիմնականում ռեժիսորն է գրում: Արդեն իսկ սխալ է: Ի ծնե: Սցենարը` որպես գրականության տեսակ, հենց այնպես չի ձևավորվել: Պահանջ է եղել: Սցենարն ուղղություն է տալիս ֆիլմին, հուշում է ֆիլմի ապագա իմաստը: Մի անգամ ուսանողներից մեկը անակնկալ հարց տվեց ինձ` սցենարիստն ինչի՞ համար է: Պատասխանեցի` մենակ չլինելու: Առանց այդ շփման, առանց վեճի, առանց հաղթահարելու ինչ-որ նյութ, ոչինչ չի ստեղծվում արվեստում:
Հայկական լավագույն ֆիլմերն այդ մթնոլորտում են ծնվել: Հենց Փարաջանովը: Լինելով նկարիչ` ֆիլմի նկարիչ նշանակում էր Ստեփան Անդրանիկյանին, հինգ-վեց նախադասություն գրելը նրա համար խնդիր չէր, բայց սցենարիստ էր հրավիրում Հրանտ Մաթևոսյանին, տիտրերում Տիգրան Մանսուրյանի անունն էր, որը, իր իսկ խոստովանությամբ, փարաջանովյան երաժշտություն էր գրում: Իսկ այսօր բոլոր դերերում նույն մարդն է: Հեղինակային ֆիլմ հասկացությանը ես դեմ եմ, որովհետև դա թյուրիմացության մեջ է գցում: Այսօրվա ուսանողն արդեն առաջին կուրսում հեղինակային ֆիլմ է ստեղծում: Գրել չգիտի, բայց հեղինակային ֆիլմ է ստեղծում: Մենք այսպիսի պայմաններում ենք ապրում: Առանց Տոնինո Գուերոյի Ֆելինին ու Անտոնիոնին ոչինչ չէին կարող անել:
Չկա մթնոլորտ, չկան չափանիշներ
Բայց այս ամենը չի նշանակում, որ ես չեմ տեսնում այն որոնումները, այն հայտնությունները, որոնք տեղի են ունենում այսօրվա մեր կինոյում: Կան նոր դեմքեր, երիտասարդներ, բայց այդ ֆիլմերի մեծ մասը տառապում են այս ընդհանուր ցավով, սա է խնդիրը: Մի դեպքում շատ լավ ճաշակ է, մյուս դեպքում` լավ մոնտաժ, մի այլ դեպքում այսօրվա կինոլեզուն է օգտագործված, կա այդ ամենը, բայց չկա ընդհանուր մթնոլորտ, և չկան չափանիշներ…
Մի կողմից` կարծես լավ բան է կատարվել. հիմա անպայման չէ շատ փող ունենալ լավ ֆիլմ ստեղծելու համար: Լավ վիդեոն էլ կարող է լավ ֆիլմ համարվել: Հարցն ուրիշ է, թե ինչու չեն դիտվում: Ասում ենք` կինոթատրոն չկա: Բայց չկա նաև կինոթատրոն գնալու պահանջ: Բարդ ժամանակներ ենք ապրում: Եկամտի վերջն է գալիս: Եթե նույն «Ավատարը» կարող ես դիտել ինտերնետով, ձրի, ապա եկամտի և սեփականության վերջն է գալիս: Հեղինակային իրավունքն է դադարում գործել: Այս պայմաններում դա գուցե շահեկան է արվեստի համար: Կա´մ պիտի լինես, կա´մ չլինես: Կա´մ պիտի խելագարի պես արվեստ ծնես, առանց մտածելու եկամուտների մասին, կա´մ ոչ: Այդ տեսանկյունից գուցե դաշտը մաքրվի: Կմաքրվի, բայց ինչպե՞ս կգոյատևի: Այս հարցը միշտ կլինի օրակարգում: Եվ կմնա իսկապես միայն այն դաշտը, որ եթե ծնվել ես ֆիլմ նկարելու համար, ուրեմն պիտի նկարես, եթե ծնվել ես, որ գրես, ուրեմն պիտի գրես, առանց մտածելու եկամտի մասին:
Կան և´ ապագա խմբագիրներ, և´ ապագա սցենարիստներ
Մենք չկարողացանք նույնիսկ կուլտուրայի ալիք պահել, որը կարողանար մեր արվեստի ծարավը հագեցնել: Այստեղ է, որ պետությունը պիտի խառնվի, հույսը պրոդյուսերների վրա դնել չի կարելի: Թող ավելի քիչ ֆիլմեր լինեն, բայց լինեն: Բայց եթե ասում ենք քիչ ֆիլմեր, ուրեմն պետք է ընտրություն լինի, ուրեմն չափանիշներ են պետք: Այսինքն` պետք է լինի մի օղակ, որը պատասխանատու լինի ֆելմերի որակի համար: Այդ օղակը կար ժամանակին` խմբագրական կոլեգիան, հիմա չկա: Ես կարծում եմ, որ Կինոկենտրոնը պետք է ունենա նման օղակ: Հարցն այն չէ, որ ցենզորներ ես ստեղծում, հարցն այն է, որ այդ խմբագիր կոչվածները մասնագիտորեն ապահովեն այդ մթնոլորտն ու պատասխանատու լինեն:
Իհարկե, դա միանգամից չի լինի: 50-ական թվականների վերջում, երբ ստուդիան նորից ոտքի կանգնեց, Մխիթար Դավթյանը հրավիրեց այն ժամանակվա փայլուն անձնավորություններից մեկին, որը կինոյի հետ կապ չուներ` բանասեր Հակոբ Սալախյանին: Նա երկու տարի «Հայֆիլմի» գլխավոր խմբագիր է եղել` կապ չունենալով կինոյի հետ, բայց վարակում էր մարդկանց: Երկրորդ դեմքը Սալախյանի օրոք երիտասարդ թատերագետ Սաբիր Ռիզաևն էր: Նա հանճարեղ խմբագիր էր: Նրա գրած թատերագիտական գրքերը մի կողմ դրեք, որոնք գրված են այն ժամանակվա ոճով, բայց որպես զրուցակից, որպես կողքի հայացք ունեցող մարդ` նա անփոխարինելի էր: Քանի-քանի անգամ է տեսարանը փրկել, քանի անգամ է ռեժիսորին փակուղուց հանել: Սաբիրից հետո եկան Կարեն Քալանթարը և Վադիմ Մելիքսեթյանը… Եվ այո, եթե կուզեք, 60-ականների կինոն կայացավ նաև այդ մթնոլորտի շնորհիվ, այդ խմբագրական կոլեգիայի շնորհիվ:
Ես վախենում եմ պետպատվեր ասվածից… Արվեստը պետք է ինքնաբուխ լինի, պլանավորված չպիտի լինի: Մյուս կողմից` չեմ կարող չդժգոհել, որ չունենք մի կարգին ֆիլմ նույնիսկ ղարաբաղյան պատերազմի մասին: Մի անուն տամ` Կարեն Գևորգյան, որ Մոսկվայից եկավ և տասը տարի աշխատեց: Նա արեց մի լիամետրաժ ֆիլմ, որը ոչ ոք չի տեսել` «Ճամփաբաժանը»: Այն կարելի էր համեմատել Ռոմմի «Սովորական ֆաշիզմի» հետ: Նա վերլուծում է ամբողջ պատերազմի ընթացքը և հաշիվ է ներկայացնում մեր ազգին: Հետաքրքիր ճանապարհ է ընտրել` հրապարակախոսական և լիրիկական: Եվ այդ լիամետրաժ ֆիլմը` 95-96 թթ. նկարված, երևի 20 հոգի է տեսել… Հեռուստատեսությամբ նա նաև չնկարված էպիզոդներ ցույց տվեց, դրանց շարքում` մի խրոնիկալ կադր, որ ցույց էր տալիս հայ կանանց մեծությունը, ապշելու տեսարան, որ Կրակաուերի ասած` արժի հազար «Ավատար»: Այդպիսի կադրերն արժանի են Ֆելինիին, Փելեշյանին… Բազմաթիվ նման նյութեր ունի այդ մարդը: Բայց ոչ ոք չուզեցավ արդյունքները քաղել… Պետք կարողանալ բռնել այդ լարը, հեռուստատեսությունը ցույց տվեց ու անցավ, բայց եթե դա իմաստավորվեր, անշուշտ հետք կթողներ: Կամ` վերջին տարիներին քանի՞ անգամ է ցուցադրվել Ֆ. Դովլաթյանի գուցե ամենաայժմեական ֆիլմը` «Երկունքը»: Այնինչ դա իսկական դաս է այսօրվա քաղաքական գործիչների համար:
Հարցնում եք` այսքանից հետո լավատես եմ, թե ո՞չ: Իսկ կարո՞ղ եմ լավատես չլինել: Կա նոր սերունդ, կան երիտասարդներ, որոնք դեռ անփորձ են ու կարոտ են այն ասածս մթնոլորտին: Նրանց պետք է օգնել և մեջտեղ բերել: Ինչպես կան ռեժիսորներ, այնպես էլ կան ապագա խմբագիրներ, ապագա սցենարիստներ: Ես կարոտով եմ հիշում Տերյան 2-ը, որ կոչվում էր սցենարական բաժին, այն միհարկանի անշուք շինությունը` աղբանոցը կողքին: Բայց քաղաքի բոլոր նշանավոր մարդիկ հայտնվում էին այնտեղ, և շատ գաղափարներ ծնվում էին հենց այնտեղ ծայր առնող զրույցներից…
Հարցազրույցը` Ա. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻ