ՌՈՒԲԵՆ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ. «Մեր այսօրվա մթնոլորտը տաղանդ է սպանում»
Գրող, հրապարակախոս Ռուբեն Հովսեփյանի հետ զրուցել ենք ժամանակակից հայ գրականության և կինոյի կապի, ներկայիս վիճակի, առաջընթացի հնարավոր, բայց դեռևս չօգտագործվող ուղիների մասին:
– Մերօրյա դրամատուրգիայում իրականության հետ կապը և դրա արտացոլքը կինոյում ինչքանո՞վ է դրսևորվում:
– Ինչպես միշտ, այնպես էլ մեր օրերում բոլոր գործերը չէ, որ կրում են տվյալ ժամանակի շունչը: Բայց մեր կինոն, իր արտադրանքի քանակով թե որակով ասեմ, այն կինոն չէ, որին ժամանակակից գրականությունը չկարողանա սնունդ տալ: Հայ կինոն այնքան առաջ չի գնացել, որ հայ գրականությունը չկարողանա հետևից հասցնել: Այս առումով կարծում եմ` խնդիրը ոչ թե նյութի, գրականության բացակայությունն է, այլ գրականության և կինոյի կապի խզումը: Այս երկրում հասարակարգի փոփոխությունից հետո շատ կապեր են խզվել: Մի խզումն էլ սա է: Նոր-նոր տպագրվող հեղինակներ էինք, երբ կինոն մեզանով հետաքրքրվում էր: Թե´ Հրանտ Մաթևոսյանին, թե´ Աղասի Այվազյանին, թե´ ինձ առանձին-առանձին կանչեցին և «Մենք ենք, մեր սարերի», «Եռանկյունու» և «Որոնումների» համար պայմանագրեր կնքեցին: Հետագայում, գիտեք, առաջին երկուսը հրաշալի ֆիլմեր դարձան, երրորդն ինչ-ինչ պատճառներով չնկարահանվեց: Որտեղի՞ց էին գտնում: Անշուշտ, կար գրականություն, և կար, դրան զուգահեռ, հետաքրքրությունը: Հիմա երևի թե կա գրականությունը, բայց չկա այդ հետաքրքրությունը:
– Որո՞նք են պատճառները և արդյոք այնքան հիմնավո՞ր են, որ հնարավոր չլինի մոտ ապագայում դրական փոփոխությունների հասնել:
– Չեմ ուզում բացատրել այս երևույթը, քանի որ գուցե բոլոր պատճառները չթվարկեմ, բայց կարծում եմ, որ հիմնական պատճառներից մեկն էլ երկար ժամանակ ոչինչ չնկարահանելն էր: Հետո սկսեցին նկարահանել, ու ֆինանսական դժվարություններն էլ նպաստեցին, որ նկարահանելու հնար գտնողները, գուցե և բնազդորեն, սկսեն մտածել` ես էլ կարող եմ սցենար գրել: Բեմադրիչն ինքը լավ-վատ գրում, ինքը նկարահանում և շատ դեպքերում ինքն էլ խաղում էր: Դժվարություններից մեկն էլ այն է, որ մասնավոր ստուդիաները հենց ավելի հակված են բեմադրիչ-սցենարիստ համատեղման սկզբունքով ստեղծվող ֆիլմերին: Բայց կարծում եմ` հենց նրանք պիտի կամաց-կամաց հասկանան, որ հնարավոր չէ` ամեն տեղ դու լինես, ամեն ինչ դու լինես: Կարող ես սցենարիստի հետ աշխատանքով ուզածդ տեղ հասցնել և այն էլ լավ մակարդակով: Չկա երկրորդ, երրորդ աչքը` էլ չեմ ասում, որ խմբագիր արհեստն այլևս չկա: Մինչդեռ «Հայֆիլմի» ժամանակ խմբագրի գործը շատ կարևոր էր: Խմբագիրը երրորդ հեղինակն էր բեմադրիչի, սցենարիստի հետ միասին և ոչ թե գլավլիտի ցենզուրայի, այլ գրական գործի սցենարի մակարդակը բարձրացնելու առումով: Հրաշալի խմբագիրներ ունեինք, որոնք հանուն ֆիլմի կռվում, պայքարում էին թե´ սցենարիստի, թե´ բեմադրիչի հետ: Եվ պատահական չէ, որ հիմա, երբ հետադարձ նայում ես, տեսնում ես, որ այդ տարիների ֆիլմերը գրեթե անթերի են նույն այդ գրական առումով:
– Մի՞թե նույն այդ մտահոգություններն ու գնահատականները տեսանելի չեն մերօրյա կինեմատոգրաֆիստներին:
– Կարծում եմ` տեսանելի են, և ոչ միայն: Բեմադրիչների հետ մի քանի հանդիպումներ եմ ունեցել և տեսել եմ, որ իրենք էլ տեսնում են թերությունները և օգնող ուժի` սցենարիստի կարիք են զգում: Ասում եմ օգնական ուժ, բայց դա հիմքն է, որ նկարահանման ընթացքում կարող է հղկվել, փոփոխվել: Առանց այս խնդիրների լուծման մենք մեկ-երկու տասնամյակում մեկ լավ հեղինակային և մեծաքանակ անմակարդակ հեղինակային ֆիլմեր կունենանք: Սա ասելու հիմք է նաև այն, որ այսօր, ինչպես հեռուստատեսությունը, այնպես էլ, դժբախտաբար, կինոն փչացնում են մարդկանց ճաշակը, լեզվամտածողությունը: Վերջին նույնիսկ համեմատաբար ընդունելի ֆիլմերում տեսնում եմ լեզվի, խոսքի այնպիսի խեղաթյուրումներ, որոնք էկրան դուրս բերելն առնվազն անհարմար է:
– Հաճախ դա բացատրում են հենց իրականությունը ներկայացնելու մղումով:
– Դա պարզապես հարմար պատճառ է, որի հետևում թաքնվելու, պաշտպանվելու հնար են գտել: Մի 20-30 տարի առաջ էլի մեր գրական և խոսակցական լեզուն իրարից շատ տարբեր էին, բայց նախորդ հասարակարգի վերջին տարիներին, գրականության շնորհքն էր, թե ոչ, չգիտեմ, հասարակության շրջանում լեզվին տիրապետելու առաջընթացը, լեզվական կուլտուրայի աճը նկատելի էին: Հիմա նույնիսկ եթե այդ պատճառը գոյություն ունի, դեռ չի նշանակում, թե պիտի ենթարկվենք ու դրան հագուրդ տանք: Ընդհակառակը, ոչ թե պիտի ենթարկվեմ իմ դահլիճին, լսարանին, այլ պիտի մտածեմ` ինչ տամ, որ վաղը ինքը դա ու դրանից ավելին ուզի: Այսինքն` պահանջարկի ձևավորման խնդիր ունեն գրականությունը, արվեստը: Չպիտի ենթարկվես դրան. հենց ենթարկվեցիր, դու էլ ես դառնում այն, ինչի դեմ պայքարում էիր: Պարզապես պսևդոարվեստի գործիչները շատ դաժան կերպով պահանջարկ ձևավորեցին և հիմա աշխատում են այդ պահանջարկի համար: Մինչդեռ լուրջ գրականությունը, մշակույթը, արվեստը պիտի փոխեն այդ ամենը. թող կիսատ դահլիճ լինի, թող կիսատ նայող լինի, թող այդ հաղորդումների ռեյտինգները ցածր լինեն, բայց աստիճանաբար դու էլ քո պահանջարկը պիտի ձևավորես: Ուրիշ կերպ հնարավոր չէ:
– Երկար ժամանակ պահանջարկ չունեցող մասնագիտությունների ամբողջություն է կինոյի ոլորտում, գուցե արդեն կորցրե՞լ ենք վերականգնման հնարավորությունը:
– Չեմ կարծում: Օրինակ` արդեն 8-9 տարի թատերական ինստիտուտում սցենարական խումբ կա, որտեղ կուրսի ղեկավար եմ: Երրորդ խումբն է ավարտում: Գոնե հինգից մեկը պատրաստի սցենարիստ է, որին պետք է լծել աշխատանքի: Ուրեմն կա և´ ավագ սերնդին փոխարինող սցենարիստների խումբ, և´ թեմայի նյութի պակաս էլ չկա: Ուրիշ բան, որ որոշ խորության, գեղարվեստական մակարդակի առումով գուցե չապահովվի հնարավոր, ցանկալի բարձրակետը, բայց չեմ կարծում, թե չբավարարի այսօրվա պահանջներին: Ուրախացա, որ իմ սցենարիստներից հրավիրվեցին աշխատելու, բայց ո՞ւր, նույն “Արմենիա” և նույն փոքր սկեչների, հումորների սցենարները գրելու: Արգելեցի, որովհետև մի տեղ պիտի կտրվի, կանգ առնի այդ: Եթե իրենք արդեն սնունդ չունեն ու երիտասարդներին են կանչում, նշանակում է պետք է էդ պահանջը կտրել` կատարող չապահովելով: Գուցե էդ դեպքում կամաց-կամաց գլխի ընկնեն, որ էս աշխարհը միայն դրանով չէ: Նույն երիտասարդներին լուրջ պատվեր ներկայացնեն կամ, ասենք, պարզեն, թե նրանք ինչ են առաջարկում: Հավանաբար պիտի սկսվի այդ փուլը, քանի որ այսպես շարունակել չի լինի:
– Այսինքն` ստեղծագործական ներուժ, ներկայացնելիք հետաքրքիր նյութ, ինչ-որ չափով ֆինանսավորում կա, բայց արժեքավոր ֆիլմեր այդպես էլ չե՞ն ծնվում:
– Այնուամենայնիվ որոշ շարժում կա կինոյում: Բայց թե´ նկարահանված ֆիլմերը, թե´ այն սցենարները, որոնք կարդացել եմ, շատ են այլ աղբյուրներից, այլ ջրերից, այլ բույրերից: Երբ շրջապատդ ամայացած, անապատացած համարելով, սեփական ամուր ոտատեղ չունենալով` հայացքդ ուղղում ես աշխարհին, որտեղ ինչեր ասես, որ չեն նկարում, ինչքան էլ հավանես կամ առաջադեմ համարես ինչ որ արվում է դրսում` Եվրոպայում կամ Ամերիկայում, միևնույն է, չես կարող տեղափոխել քեզ մոտ, որովհետև դու քո ոտքի տակը պինդ չես պահել, հող չես թողել: Ասածս ազդեցության ու առաջընթացի մերժում չէ, բայց դա` այդ առաջընթացը, քո նյութի հիման վրա պիտի անես: Այն, ինչ ուզում ես անել առանց քո նյութի, զուտ մտքին ապավինելով, քեզանից լավ արդեն անում են դրսում և, փառք Աստծո, հիմա օրերի ընթացքում հասնում է մեզ: Ուրեմն ո՞ւմ ես զարմացնում: Կարող ես զարմացնել քո նյութով, քո հողով, քո ջրով, քո մտածողությամբ, քո տեսակով: Միայն էդ կերպ կարող ես այսօր հետաքրքրել աշխարհին: Հավանաբար էս պրոցեսն էլ պիտի անցնեն մերոնք ու հասկանան, որ, իրոք, քո թրիքը շատ ավելի հետաքրքիր է և գուցե մեզ այնքան հետաքրքիր չէ, որքան դրսին: Բայց մեր հայացքը կարծես թե շատ հեռու է գնացել, ու անհարմար ենք զգում վերադառնալ, նայել էս տառապած, քրտնած աշխարհին: Այնինչ մեր այս աշխարհում էնքան բաներ կան, որ կհետաքրքրեն ամբողջ աշխարհին: Ի վերջո, աշխարհիս լավագույն ֆիլմերը հենց այդ սկզբունքով են ստեղծվել` իրենց սեփական հիմքով, սեփական գույնով: Դեպի մեր թեկուզև քոսոտ գրականությունը հետադարձ քայլ անելու դեպքում գուցե և շատ բաներ փոխենք:
– Առանձին զրույցներում համոզվում եմ, որ այս հարցում էլ քիչ չեն ձեր համախոհները, սակայն իրական, գործնական քայլերը կարծես նկատելի չեն:
– Անընդհատ ուզում եմ խուսափել էդ փողային խոսակցություններից, բայց դա է գերիշխողը: Աշխարհը բացվել է մեր առաջ, և բեմադրիչները, իմանալով այստեղի կարգ ու կանոնը, կարող են նախարարությունից ստանալ ֆիլմի երեսուն տոկոսն ու աշխարհով մեկ փնտրել-գտնել մնացածը: Ինտերնետով փնտրում են, գնում` գրանտը վերցնում, գալիս: Դե, Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնն էլ հարուստ չէ և ուրախ է, որ մեկը կարողացել է նորվեգական, դանիական, ամերիկյան էսինչ կամ էնինչ ընկերության հավանությունն ստանալ ու փող բերել, և նկարահանելու հնարավորությունը չկորցնելու համար չի նայում` էդ մեզ պետք է, թե չէ: Այ, ֆինանսական գերիշխանությունը նման հետևանքների է հասցնում: Մեր ազգային կենտրոնն էլ կարծես թե հնարավորությունը չունի եվրոպական էսինչ երկրի օժանդակությանը ոչ ասելու: Դրա համար շատ կուզենայի, որ տարեկան գոնե մեկ-երկու ֆիլմ պետությունն ամբողջապես իր վրա վերցներ` առաջնորդվելով ժողովրդին պետքականության և հպարտության հիմքեր տալու սկզբունքով:
– Ասվածը պետական մշակութային քաղաքականության բացակայությա՞ն մասին է:
– Կամ թերի մշակութային քաղաքականության, քանի որ, եթե ասես քաղաքականության բացակայություն, ինչ-որ թղթեր ցույց կտան, կասեն` աշխատել ենք, մշակվել է, բայց կարևորը թղթերը չեն, այլ դրանցում գրածի իրագործումը: Այ, շուտով Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակն է: Մինչև հիմա ի՞նչ է արվել: Բայց դա պետական քաղաքականության խնդիր է, չէ՞: Ինչո՞ւ մինչև հիմա չի պատրաստվել կամ քայլ չի արվել, որ պատրաստվի այն սցենարը, որի հիման վրա պետք է նկարվի այն ֆիլմը, որ պիտի աշխարհին ներկայացվի ու ներկայացնի: Նման բաները պետությունը պետք է անի: Եվ չպիտի սպասեն, որ որևէ մեկը նախաձեռնի: Ու հիմա, եթե որևէ մեկը փող ճարի, կասեն` թող նկարի, ոչինչ:
– Ուրեմն ի՞նչ է մնում այլ կերպ գործելու համար:
– Հավանաբար թվարկածս պատճառների մեջ պետք է փնտրել: Բայց երևի կա նաև իսկական մեծության, իսկական տաղանդի պակաս: Այն տաղանդի, որն ունենում է համառություն և չի վախենում, չի ընկրկում ոչնչից: Տաղանդավոր մարդը թույլ չէր տա, որ այսքանն ասեի, արդեն կաներ էդ ամենը: Իսկական տաղանդավոր մարդը, էստեղից ոչինչ չվերցնելով, դուրս չէր նայի և իր երկրում կգտներ: Բայց տաղանդն էլ, ախր, միայն ծնունդով չէ, որ պիտի բացատրվի: Տաղանդը նաև պիտի կազմավորվի: Ամբողջ խնդիրն այն է, որ մեր հասարակության ստեղծած այս մթնոլորտը չի կազմավորում, չի սնում, չի հասունացնում տաղանդը: Անպատասխանատու բան կարող եմ ասել, թե ասեմ` տաղանդներ չեն ծնվել այս տարիներին: Ախր, ո՞նց չեն ծնվել, իհարկե ծնվել են, բայց արդյոք հասունացե՞լ են, նրանց կազմավորման հնարավորություն, դաշտ տվե՞լ են: Ամեն ինչ չէ, որ պիտի բացատրենք տաղանդի համառությամբ ու ասենք` թե տաղանդավոր էր, պիտի հասներ: Չէ, էդպես չի լինում: Սպանում են էդ տաղանդին: Սպանում են տարբեր ձևերով: Մեր այսօրվա մթնոլորտը ամենևին չի նպաստում տաղանդի կազմավորմանը: Սա է դժբախտությունը, թե չէ էս ազգն անշնորհք ազգ չէ: Տաղանդի դրսևորումները չենք տեսնում, որովհետև հասարակության հետաքրքրությունն այլ ոլորտներում է, և էնտեղ տեսնում ենք համարժեք դրսևորումներ: Մեկ էլ ինչ-որ մեկը հայտնի գող, հայտնի բանկիր, ռեկորդ սահմանող սպորտսմեն դարձավ: Այս մասի Մոցարտին ոչ ոք չի քաշում, օրորոցային չի երգում, այս մասի Մոցարտները սպանվում են: Ճիշտ միջավայրի, ճիշտ մթնոլորտի խնդիր է:
Զրուցեց
Նանա ՊեՏՐՈՍՅԱՆԸ