Ասում են` ոչ մի արվեստագետ ամեն օր, 24 ժամ շարունակ արվեստագետ չի լինում: Բոլոր ճշմարիտ, անանց արժեքներն արվեստագետը ստեղծում է ներշնչանքի հազվագյուտ պահերին: Ուրիշ են օպերատորները, նրանք և´ արվեստագետ են, և´ արվեստագետ չեն:
Կինոօպերատոր Լևոն Աթոյանցին հայ հեռուստադիտողներն ու կինոսիրողները վաղուց են ճանաչում: Ասում է, որ օպերատորն ու ռեժիսորը պետք է դուետ լինեն. եթե չլինեն, ֆիլմը լուրջ հաջողություններ չի ունենա: Չի ափսոսում, որ պետությունից մրցանակներ ու պարգևներ չի ստացել, ասում է` նման հավակնություններ չի ունեցել, չի էլ պատրաստվում ունենալ: Մեզ հետ զրույցում նա ազատ-անկախ էր. խոսեց կինոյից, հայ երիտասարդությունից, իր անցած ճանապարհից…
-Փոքր երեխաներին միշտ հարցնում են` բալիկ ջան, ի՞նչ ես ուզում դառնալ:
– Այս հարցը ինձ շատ են տվել, հիմա էլ են տալիս: Ես մենակ եմ մեծացել, հետաքրքիր է անցել իմ մանկությունը: Սկզբում ցանկանում էի բանդիտ դառնալ: Մեր բակում մի քանիսը կային, նրանց նայելով` զգում էի, որ ինչ-որ ռոմանտիկ բան կա նրանց մեջ: Իմ մանկության տարիներին նման բաներ էինք տեսնում, կարդում էինք «Ռոբին Հուդ»… Իհարկե, իմ ընկերները չգնացին այդ ճանապարհով, ով էլ ուզում էր գնալ, հետո փոխեց ճանապարհը: Ես էլ այդ ճանապարհով չգնացի:
– Երևի ընտանիքն էր դեմ…
– Մի հայտնի հարևան ունեինք: Նա իմացավ, որ գողերի հետ եմ ուզում ընկերություն անել, ինձ այնպես ապտակեց, որ մինչև հիմա նրան հիշելիս կարծես վերապրում եմ այդ ցավը: Նա ինձ ասաց. «Լյովա, դու գնա քո գրքերը կարդա»: Իսկ ինքը հայտնի հեղափոխականի տղա էր, նրա հայրը Ստալինի մտերիմ ընկերներից էր: Հայրը գնդակահարվեց, որ Ստալինի գաղտնիքները չբացահայտվեն: Դա դեռ թիֆլիսյան տարիներն էին: 1955-ին եկա Երևան:
– Մինչև Երևան գա՞լն էիք որոշել Ձեր մասնագիտությունը:
– Մեր դպրոցի շրջակայքում ֆոտոստուդիայի պես մի բան կար: Մեր թաղը հին Թիֆլիսի թաղ էր, որտեղ շատ էին ֆիլմեր նկարահանում: Օրինակ` «Պեպոն» հենց մեր վերևի փողոցում էին նկարում: Փոքր էինք, ընկերներով կանգնում, նայում էինք:
Հետո «Գիքորը» սկսեցին նկարահանել: 5-6 տարեկան տղա էի, որ սիրահարվեցի կինոյին: Նկարահանումներն իմ մեջ խոր տպավորություն թողեցին: 8-րդ դասարանից արդեն որոշեցի ֆոտոյով զբաղվել: Հենց այդ ժամանակներից էլ, երբ քաղաքում նկարահանում էր լինում, մեզ կանչում էին, որ օգնենք տեխնիկական հարցերում: Օպերատորին կից էինք գործում, կողքից նայում էինք նկարահանումների ընթացքին, հետո էլ տեխնիկան էինք տեղից տեղ տանում: Ինձ համար զարմանալի էր, որ գնահատվեց իմ աշխատանքը, որն ինձ համար աշխատանք չէր, այլ հետաքրքրություն: Այդ օրը ես ստացա իմ առաջին հոնարարը:
– Զուգահեռ նաև լուսանկարո՞ւմ էիք:
– Հա, հետաքրքիր ժամանակներ էին: Նկարում էի բակի ընկերներիս: Մինչև հիմա պահել եմ այդ նկարները, ֆիլմերի համար երբեմն պետք են գալիս:
– Ո՞ւմ էիք ցույց տալիս այդ լուսանկարները:
– Իմ առաջին խորհրդատուն կամ քննադատը եղավ Սակալովը. շատ հայտնի լուսանկարիչ էր: Ես նրա մոտ գնում էի լաբորանտ աշխատելու: Սիրում էր ինձ, երբեմն կանչում էր նկարահանումների, լույս էր դնում, նկարում էր, ես էլ կողքից նայում, սովորում էի:
– Մանկական երազանքին հավատարիմ չմնացիք, բայց ֆոտոն էլ չեղավ Ձեր ապագա ընկերը:
– Այդ ժամանակ եկան արդեն ուսանողական տարիները:
– Ասում են` ՎԳԻԿ ընդունվելու համար էիք պայքարում:
– Այո, ցանկանում էի ՎԳԻԿ ընդունվել: Շատ լավ էի պատրաստվել, բայց չընդունվեցի: Պատճառը հայկական ազգանունս էր: Այդ ժամանակ Սարկիսովը ֆիլմ էր նկարահանում` «Երբ կողքիդ են ընկերներդ»: Ցավոք, այսօր մոռանում ենք իսկական կինոյի գոյության մասին: Այսօր շատերը հիշում են առնվազն «Բարև, ես եմ»-ը կամ «Նահապետից» մինչև մեր օրերը: Դա արվում է նրա համար, որ մենք ուղղակի մոռանանք մեր կինոյի արմատները: «Արմենֆիլմ» կար, հետո սկսեցի այնտեղ աշխատել, տարեկան 8-9 ֆիլմ էինք նկարահանում:
– Անցումը ֆոտոյից կինո ինչպե՞ս եղավ:
– Ինձ մի անգամ խորհուրդ տվեց “Պեպոյի” առաջին օպերատորը: Այդ ժամանակ ես Լենինգրադում (այժմ` Սանկտ Պետերբուրգ) էի սովորում, ասաց` գնա Երևան, այնտեղ դու կարող ես ինչ-որ բանի հասնել, այստեղ չես կարող, որովհետև քեզ չեն թողնի: Սովետական ժամանակ` 50-ական թվականներին, երկիրն իր կադրերն էր պատրաստում: Ստիպված պետք է վրացի դառնայի, բայց հայրս դեմ էր: Դեպքը մինչև հիմա հիշում եմ, նա ինձ ասաց. «Էս քեզ 5 մանեթ, գնա Երևան»:
– Առաջին ռեժիսորն ո՞վ էր, որի հետ սկսեցիք աշխատել:
– Երևանում շատ դժվարությամբ աշխատանք գտա, ոչ մի փաստաթուղթ չունեի: Բանվորի նման մի գործ էի անում: Առաջին ֆիլմում, որ աշխատեցի, տաղանդավոր Լաերտ Վաղարշյանի հետ էր: Նրա մոտ էի աշխատում, հետո ընկերացանք, մտերմացանք: Նրա ֆիլմերը սկսեցի ես նկարել: Հիշում եմ` երբ առողջությունն արդեն այն չէր, ոտքերը չէին գործում, այդ վիճակով էլ շարունակում էր ֆիլմ նկարահանել, օրինակ` «Աքսորավայր 011»-ը: Այդ ֆիլմը մենք շատ դժվարությամբ նկարահանեցինք:
– Շա՞տ ֆիլմեր եք նկարել:
– Հա, արդեն չեմ էլ հիշում: Դե, 30-ից հաստատ անցնում է:
– Հետո եկան արդեն Կեսայանի ու Մանարյանի ժամանակները, չէ՞…
– Դմիտրի Կեսայանի հետ եմ շատ աշխատել: Նա կոնֆլիկտային էր, բայց պայծառ միտք ուներ: Անում էր ամեն ինչ, որ ֆիլմը հաջող լինի: 64-65-ին ֆիլմ նկարահանեցինք, չէին ցուցադրում, այրում էին, վերացնում: Կուստուրիցան ինչ հիմա անում է, մենք 65-ին էինք անում: Դե, երաժշտական մասը, կերպարների ընտրությունը և այլն:
Հիմա շատ բաներ ցույց չեն տալիս, որովհետև մեծ մասը չի պահպանվել: Այն ժամանակ արգելքն ուժեղ էր: Հետո Դիմայի հետ նկարեցի «Զիվորն ու փիղը», «Պարոն ավազակը» ֆիլմերը… Տանը Դիման իմ լավ ընկերն էր, իմ երեխաները նրա երեխաների հետ են ընկերություն անում, բայց նկարահանման հրապարակում նա լրիվ այլ մարդ էր. մի քիչ նյարդային էր, հաճախ համբերությունից դուրս էր գալիս: Շատ դեպքերում նրան հասկանում էի, քանի որ զգում էի, որ լավ բան է ուզում ստանալ: Նա երբեք չէր հանձնվում, այդ ժամանակ ես էլ էի ոգևորվում, որ ամեն ինչ փայլուն լինի:
Բացի այդ, Արման Մանարյանը սկսեց «Տժվժիկի» նկարահանումները: Դիման, մինչ այդ, կուրսային աշխատանքը նկարահանեց` «Տերն ու ծառան»: Երկուսն էլ այսօրվա մեր դասականներն են: «Տերն ու ծառան» էլ շատ ուժեղ ֆիլմ էր, միասին շատ հաճույքով աշխատեցինեք: Թե´ Դիման, թե´ Արմանը, ըստ էության, չառաջնորդվեցին կինոյի դասական օրենքներով, բայց երկուսի էլ վերջնական արդյունքը գնահատվում է գերազանց: Հետո նրանց սկսեցին խանգարել, շատերը վախենում էին, քանի որ նրանք որակով արտադրանք էին տալիս: Արմանը «Արտիստ» ֆիլմը վերջացրեց. այրեցին, ցույց չտվեցին: Դիմայի ֆիլմերից էլ լավագույն կադրերն էին այրում, որ ամբողջական աշխատանքը գերազանց չհամարվեր:
– Ասում են` Փարաջանովի հետ էլ Ձեր գործերը վատ չէին…
– Փարաջանովն ավելի ուշ եկավ: Միասին չաշխատեցինք, միայն լավ ընկերներ մնացինք: Երկուսս էլ Թիֆլիսից էինք, երևի դա էր պատճառը: Հետո մի դեպք եղավ, որ մնաց անմոռաց ու ստիպեց, որ մենք մնանք միայն լավ ընկերներ, չհանդիպենք նկարահանման հրապարակում: Նա շատ յուրօրինակ մարդ էր, հետաքրքիր մտածողություն ուներ: Կարծես ստեղծել էր իր աշխարհը ու այնտեղ էր բնակվում: Նա կինոյում առաջնորդվում էր այս տրամաբանությամբ, ասում էր` մարդն առաջինը տեսնում է, հետո նոր լսում… Ու ավելի շատ աշխատում էր կադրի վրա:
– Ճի՞շտ է, որ նաև Արտավազդ Փելեշյանի հետ եք մտերիմ:
– Այո, լավ ընկերներ ենք: Նա լոռեցի է, իմ պապերս էլ են լոռեցի: Երբ եկավ Երևան, իր ֆիլմերից երկուսը` «Մենքն» ու «Սկիզբը» բերեց… Մոտ 100-տեղանոց դահլիճ վարձեցինք, ամեն օր տասնյակներով հյուրեր էր բերում, որ ցույց տար ֆիլմերը: Ես էլ հետը նստում, նայում էի: 10-20 անգամ նայելուց հետո մի անգամ ձայնի ազդանշանը պոկեցի, ուզում էի տեսնել` առանց երաժշտության ի՞նչ է ստացվում: Ֆիլմն ընթացավ առանց ձայնի. մինչև Փելեշյանը տակնուվրա արեց ամեն ինչ, արդեն էկրանին գրվեցին լուսագրերը: Տեխնիկը նկատեց, որ ազդանշանը պոկված է: Փելեշյանը նայեց ինձ ու ասաց. «Դու ե՞ս արել»: Ես էլ պատասխանեցի, որ ինձ համար հետաքրքիր էր ֆիլմը նայել առանց ձայնի: Ասացի` բա չտեսնեմ` ոնց ես մոնտաժ արել: Մի քիչ նեղացավ ինձնից:
– Վերջերս էլ մի ֆիլմ նկարեցիք, չէ՞: Եթե չեմ սխալվում, Ալբերտ Մկրտչյանի «Տխուր փողոցի լուսաբացը»:
– Մինչև իմ նկարելն Ալբերտը մի քանի անգամ օպերատոր փոխեց: Ես նրա հետ երեք ֆիլմ եմ նկարել: Նրան ասացի, որ չեմ ուզում նկարել. կինս նոր էր մահացել: Որոշ անհաջող կադրեր էին նկարել, ինչ-որ բան լավ չէր ստացվել, Ալբերտի սրտով չէր: Ի վերջո գնացի նկարելու: Նկարեցի ու փախա, չգիտեի էլ, որ գումար եմ ստանալու: 40 տոկոսը միասին նկարեցինք, ու նա արդեն սկսեց մոնտաժային աշխատանքները:
– Ծանոթներիցս մեկը պատմեց ինձ, որ Դուք նաև հավաքածուների սիրահար եք…
– Այո, ես ֆոտոխցիկների լավ հավաքածու ունեի, նաև բացիկներ էի սիրում հավաքել: Ժամանակին Պրոսպեկտում (այժմյան` Մաշտոցի) ֆոտոապարատների սրահ կար, ֆոտոխցիկներիս մեծ մասը նրանց տվեցի, բացառիկ նմուշներ էին, տվեցի, որ գովազդեն: Հետո խանութի ղեկավարը մահացավ, խցիկներս էլ մնացին այնտեղ: Մոտ 150 ֆոտոխցիկ ունեի:
– Պարոն Աթոյան, ուզում եմ` համեմատեք այսօրվա երիտասարդությանն ու Ձեր ժամանակների երիտասարդությանը…
– Տարբերությունը շատ էական է: Նախ` այսօրվա երիտասարդների մեծամասնությունը տգետ է: Երիտասարդները, մեր ժամանակների համեմատությամբ, ռոմանտիկ չեն: Միայն դիպլոմ են ուզում, գիտելիք չեն ուզում, ուղղակի չեն սովորում:
– Ամեն ինչից խոսեցինք, բացի Ձեր սերերից: Ասում են` ժամանակին շատ էիք սիրահարվում…
– Այս մասին առաջին անգամ եմ խոսում: Առաջին անգամ սիրահարվեցի դպրոցում: Երկրորդ անգամ այն ժամանակ, երբ ցանկանում էի ՎԳԻԿ ընդունվել: Ռիգայից էր երկրորդ սերս ու ցանկանում էր Երևան գալ: ՎԳԻԿ-ն ավարտեց, հետո էլ ամուսնացավ… Երրորդ անգամ սիրահարվեցի առաջին հայացքից ու ամուսնացա: Ընկերս վարձով էր ապրում Բաղրամյան փողոցում: Մի օր պատահաբար հանդիպեցի տանտիրուհուն: Ջահել, նոր ավարտած, գեղեցիկ աղջիկ էր, գնում-գալիս էր: Մի անգամ ընկերս հիվանդացավ, այդ աղջկան կանչեցի: Վերադառնալիս որոշեցի մի քիչ խոսեցնել: Նա ինձ կոպտեց ու ասաց` անհարմար չէ՞: Փախավ: Ասացի` վաղը կինս ես լինելու: Հաջորդ օրը գնացի նրանց տուն: Դուռը բացեց նրա մայրը: Տեսնելով ձեռքիս ծաղիկները` երևի շոյվեց: Մայրն ինձ շատ էր հավանում: …Ես ամուսնացա այդ աղջկա հետ:
Հարցազրույցը` Միքայել Ահարոնյանի